این مطلب ادامه گزارشی از وضعیت پرورش گاومیش در ایران است؛ کشوری که بیش از ۶۰ سال قبل با جمعیتی انسانی بسیار کمتر از امروز بیش از یک میلیون راس گاومیش داشته اما در دهه‌های اخیر که دایم گرفتار خشکسالی‌ها و محدودیت‌های شدید منابع آبی و علوفه‌ای و غیره است این تعداد به کمتر از ۲۲۵ هزار راس رسیده.
در بخش نخست گزارش، با مروری بر یک واحد توسعه یافته و پیشرو گاومیش‌داری و مسائل و مشکلات آن، به ظرفیت‌ها و ضرورت‌های توسعه این نوع از دامداری پرداختیم و اینک در این مجال، وضعیت کشور در حوزه گاومیش‌داری و اقدامات بخش‌های مسئول برای ارتقا و گسترش این صنعت از نگاه صاحب‌نظران، بررسی می‌شود.
گویند منشأ اولیه و مهم‌ترین محل پرورش کنونی این حیوان، شبه قاره هند، جنوب شرق آسیا و چین است. اما امروزه پرورش این دام به بسیاری از کشورهای جهان توسعه یافته و در اقتصاد بسیاری از کشورها جایگاه ویژه‌ای دارد و روند توسعه‌ای آن هم تداوم یافته چنانکه در ایتالیا بیش از ۱۰۰ هزار گاومیش شیرده در مجتمع‌های صنعتی دامپروری این کشور وجود دارد.
اما در کشور ما گاومیش را می‌توان دامی بومی دانست که پیشینه‌ای قوی دارد و در طول قرن‌ها در این سرزمین بوده است و براساس آخرین آمارها در دهه ۴۰ هجری شمسی بیش از یک میلیون راس گاومیش در کشور داشته‌ایم که امروز این تعداد به حدود ۲۲۵ هزار راس رسیده است.
دامی کم توقع با مقاومت نسبتا بالا در برابر آلودگی‌های میکروبی و شیر آن بر خلاف گاو، دارای طبعی گرم و هضم آن برای کودکان و افرادی که دارای معده حساس هستند، آسان بوده و کلسیم و پروتئین این فرآورده؛ بالا و به عنوان یک وعده غذایی کامل محسوب می‌شود و گوشت آن هم کیفیت بالایی دارد.
از اینرو «فائو» گاومیش را به عنوان دام هزاره سوم تعیین کرد و در دهه ۷۰ هم برای مقطعی چند ساله برای توسعه این دام به کمک مرکز اصلاح نژاد دام کشور و وزارت جهاد کشاورزی آمد.
امروز پرورش این دام عموما از نوع باتلاقی آن از زادگاه اصلیش در خوزستان به استان‌های شمالی غربی و سپس گیلان، مازندران تا گلستان و بندر ترکمن توسعه یافته است.
اما آنچه در این حوزه مهم است توسعه گاومیش‌داری آن هم در قالب نیمه صنعتی و صنعتی با توجه به خشکسالی‌هاست که ضمن تطابق با محیط از شرایط مناسبی در تولید گوشت و شیر و مواد لبنی برخوردار است.
سهم ۱.۵ درصدی گاومیش در تولید شیر دام سنگین کشور
سرپرست گروه پرورش و اصلاح‌نژاد دامهای سنگین مرکز اصلاح نژاد و بهبود تولیدات دامی کشور در این زمینه می گوید : طی بیش از یک دهه اخیر اقدامات خوبی در حوزه اصلاح نژاد و ترویج و توسعه گاومیش داری انجام شده که عموما اقدامات پایه ای و زیربنایی است اما ایفای نقش آن راه زیادی در پیش است.
در حال حاضر تولید شیر گاومیش۱۷۰ هزار تن در سال است که سهم این دام از تولید شیر کشور ۱.۵ درصد است اما به گفته علی کاظمی از نظر ارزش اقتصادی ۲.۵ تا سه برابر شیر گاو است.
مهندس علی کاظمی می گوید : تلاش ما بر آن است در قالب طرح ها و برنامه های مدون شده ۱۰ ساله این سهم را حداقل به ۳ درصد تولید شیر دام سنگین در کشور برسانیم که خود بسیار مهم است.
کاهش جمعیت یک میلیونی گاومیش کشور به حدود ۲۵۰ هزار راس
وی توضیح می دهد: گاومیش های موجود در کشورعموما رودخانه ای هستند وشیر بیشتری تولید می کنند. اما جمعیت این دام بعد ورود گاوهای شیری پرتولید خارجی، توسعه صنایع تبدیلی و به تبع آن افزایش مصرف شیر و فرآورده های لبنی و نیز اجرای برنامه اصلاحات ارضی قبل انقلاب روند کاهشی به خود گرفت و در دهه ۵۰ این تعداد به ۵۰۰ هزار راس رسید.
کاظمی با بیان اینکه بعد انقلاب هم عمده اقلیم و مناطق پرورش گاومیش ما در کشور در آن سالها استان های غربی تا شمال غرب و مناطق جنگ زده مثل خوزستان، کرمانشاه و غیره بود، می گوید : در جریان جنگ تحمیلی نیز بسیاری از این جمعیت رها و تلف و به حدود ۲۴۰، ۲۵۰ هزار راس کاهش یافت و در دهه۷۰ هم به دلیل افزایش نیاز کشور به گوشت و شیر تمرکز بر توسعه و رونق صنعت گاو شیری قرار گرفت و در تولید مواد لبنی به خودکفایی رسیدیم.
به گفته وی؛ جنگ، ویژگی رفتاری، نبود اسپرم های مناسب برای اصلاح نژاد و عدم بازارپسندی محصولات، نبود صنایع تبدیلی و پایین دست و عدم رقابت پذیری و غیره موجب شد به این دام توجه نشود اما دهه۸۰ نسبت به پوشش پایلوت گاومیش و کمک های یارانه ای از سوی دولت در قالب پروژه های اصلاح نژاد اقدام شد.
کاظمی نخستین اقدامات را در حوزه گاومیش مربوط به اواخر دهه ۷۰ با همکاری فائو در ایستگاه جبل ارومیه دانست که در زمینه تولید اسپرم از گاومیش های پرتولید آن هم بر اساس مشخصات ظاهری و فنوتیک اقدام شد چون در حوزه اصلاح نژاد گاومیش هم اقدامی نشده بود.
بازگشت به دام هزاره سوم بر اساس اسناد توسعه‌ای
وی ادامه می دهد: از سال ۸۴ بر اساس اسناد توسعه ای و ضرورت توجه به زیربخشهای دامپروری، گاومیش هم مورد توجه قرار گرفت و با ورود اسپرم گاومیش خالص مدیترانه ای و تلقیح مصنوعی درصدد اصلاح صفات و ویژگی های رفتاری این دام نیمه وحشی و تک شناس برآمدیم.
وی عنوان می کند: در ایستگاه جبل ارومیه و بعدها ایستگاه دیگری در شوشتر به حوزه تولید اسپرم گاومیش ورود یافته و عملیات اصلاح نژاد این دام را با کمک واحدهای پیشرو همانند واحد آقای نیکوکار و خانم دریساوی در روستای هفت دغنان آغاز کردیم.
وی با بیان اینکه در این واحد، روش کار صنعتی و حرفه ای است، می افزاید : تلاش کردیم در حد بضاعت به این واحدها کمک شود تا کار توسعه گاومیش داری با تلاش های آنان قوت یابد و برای امسال هم از آنان در حوزه بهسازی و نوسازی، خرید دام تامین سرمایه در گردش حمایت و مقرر شد تا این واحدها که روش کارشان صنعتی اما پروانه های آنها روستایی است بتوانند از مزایای واحدهای صنعتی دراین حوزه بهره مند شوند.
تداوم اجرای پروژه اصلاح نژاد گاومیش در ۵ استان
وی با بیان اینکه طی دو دهه اخیر عملیات توسعه و اصلاح نژاد گاومیش در خوزستان و شمال غرب و شمال کشور در حال اجراست : می گوید : هم اکنون در ۵ استان پروژه اصلاح نژاد این دام را در راستای حفظ و حراست از نژادهای بومی و طرحهای توسعه دام روستایی از محل هدفمندی یارانه هاست در دست اجراست.
جبران عقب ماندگی ۵۰ ساله درحوزه گاومیش طی ۱۰ سال اخیر
وی عنوان می کند: از سویی امروز بخش خصوصی از طریق اتحادیه و تشکل ها واردات اسپرم گاومیش به کشور البته از سال ۹۴ شروع کرده اند تا در کنار اصلاح نژاد داخلی از ژن های برتر به صورت کنترل شده بهره گیریم.
آموزش ماموران تلقیح مصنوعی ویژه گاومیش هم از دیگر اقداماتی است که به گفته کاظمی در راستای ترویج پرورش این دام از سال ۹۴ شروع شد اما ایتالیا هم از آن زمان محدودیت ایجادکرد و در سایه تلاش ها و اقداماتی که قبل آن در انتقال و تولید و تکثیر جنین از اسپرم های وارداتی از گاومیش های پایه مادری انجام شده این روند همچنان در دست انجام است.
وی تصریح می کند : تلاش ما حفظ دام موجود و ارتقا آن بوده و توانسته ایک ۵۰ سال عقب ماندگی کشور در حوزه این دام را طی ۱۰ سال اخیر جبران کردیم.
کاظمی پرافتخار ترین پروژه پرورش دام کشور را مربوط به گاومیش دانسته و می گوید: در واقع در سایه این تلاش ها این دام برای کشور حفظ شد و در راستای تاکیدات مقام معظم رهبری و اقتصاد مقاومتی، عملیات بهره وری گاومیش و تولید نژادهای اصلاح شده و اقتصادی به انجام رسید و هم دامدار سرپا ایستاد اما باید این روند همچنان حمایت و تداوم یابد.
۲۲۵ هزار راس گاومیش در ۱۰ استان کشور
وی، پراکنش جمعیت گاومیش کشور را در شرایط کنونی با ۲۲۵ هزار راس با محوریت خوزستان و ایلام و لرستان و نیز سه استان آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل و استان های شمالی شامل گیلان، مازندران، گلستان و نیز بخشی از سمنان عنوان می کند.
به گفته وی، ۲۳ هزار بهره بردار در این حوزه فعالیت دارند و میانگین جمعیتی گله های گاومیش ۱۰ تا ۱۲ راس است اما برخی گله های صنعتی در خوزستان با ظرفیت ۲ هزار راس گاومیش به صورت دو منظوره نیز فعالیت اقتصادی خوبی دارند.
کاظمی با بیان اینکه این دام هزینه های نگهداری بسیار پایین ومقاومت پذیری بالا نسبت به شرایط آب و هوایی و بیماری های محیطی دارد و صرفه اقتصادی آن هم بالاست، نبود تعاونی و تشکل های مناسب و قوی را از جمله مشکلات این حوزه برای تقویت و ترویج این دام و پیگیری امور می داند.
کاظمی تعداد تشکل ها را خیلی محدود و فقط ۳ مورد درسه استان درکشور عنوان می کند و می گوید : یک تشکل نیز در حال شکل گیری است و عملا به دلیل پراکندگی واحدهای گاومیش داری موجود نمی توان آنها را سامان داد و همانند سایر دامداران نسبت به حمایت های مختلف از جمله تامین بخشی از نهاده ها برای آنها اقدام نمود.
وی با بیان اینکه علاوه بر این ما در مجامع بین المللی مرتبط هم حضور سازمان یافته ای نداریم، توضیح می دهد : با وجود قدمت و سابقه ما در این حوزه، هنوز عضو هیچ یک ازمجامع بین المللی نیستیم و خانم دریساوی گاومیش دار پیشرو؛ خود به عنوان یک فرد حقیقی و فعال در این عرصه عضو فدراسیون جهانی گاومیش شده است و دولت ما عضو فدراسیون ها و کنفدراسیون ها نیست که اخیر از سوی امور بین المللی وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه تلاشهایی را آغاز کرده ایم.
ظرفیت پرورش ۵۰۰ هزار راس گاومیش در خوزستان
وی با تاکید بر اینکه جایگاه اصلی برای توسعه صنعت گاومیش شیری کشور خوزستان و در مرحله بعد استان های آذربایجان شرقی و غربی است که با توجه به اقلیم و شرایط آب و هوایی و ضایعات کشاورزی مثل ضایعات نیشکر و سایر محصولات باغی و زراعی از جمله ذرت سیلویی این استان امکان پرورش تا ۵۰۰ هزار راس گاومیش را در واحدهای صنعتی و نیمه صنعتی و سنتی دارد.
وی گفت: امروز استان هایی که گاومیش خیز نبوده اند نیز به این چرخه واردشده اند سمنان و فارس، همدان و کردستان هم اقدام به پرورش صنعتی کرده اند.
وی در بحث توسعه پرورش گاومیش ضرورت را بر توسعه روستایی این صنعت دانست و گفت : بدون این امر نمی توانیم موفق می شویم در این راستا باید تکنیک ها و روش های نوین پرورش این دام را به روستاهای منتقل کرده بدون آنکه ساختارهای اجتماعی و فرهنگی را بهم بزنیم.
وی با بیان اینکه هم اکنون سالانه ۷۰۰ هزار تن پسماند و ضایعات کشاورزی در خوزستان تولید می شود، افزود : با همین وضع موجود می توان پرورش۳۰۰ هزار راس گاومیش را در این استان داشته باشیم که در حال حاضر دام موجود آن ۸۶ هزار راس و دام مولد آن ۳۶ هزار راس است.
وی عنوان کرد : در این میان امروز کشورهای اطراف به این رسیده اند که گاومیش های ایرانی پرشیرتر و سنگین وزن تر است و گاومیش های پرتولید ما را با دوبرابر قیمت و قاچاق می خرند و می برند ماده مولد را می برند که این خود نوعی بیوتروریزم است.
طرحی برای تحول در صنعت گاومیش‌داری
وی از جمله اقدامات برای اجرا را در آینده نزدیک ایجاد واحدهای صنعتی گاومیش داری و اولویت تسهیلات برای واحدهای صنعتی و نیمه صنعتی گاومیش داری در اولویت دانست.
وی ادامه داد :توسعه واحدهای دو منظوره پرورش گاومیش است یعنی پرورش ماهی و گاومیش در خوزستان هم با هماهنگی دامپزشکی دنبال می شود.
کاظمی با بیان اینکه تلاش آن است در آینده گاومیش های اصلاح شده پرتولید را از پاکستان و هند وارد نموده تا سرعت تولید شیرگاومیش و جمعیت این دام با شتاب بیشتری افزایش یابد و بعد اقدام به تکثیر در منابع داخلی کنیم.
تلاش بر آن است طرح هایی اجرا کنیم که وابستگی به دولت نداشته باشند ودر این راستا ایجاد دفاتر بهبود مدیریت، پرورش و اصلاح نژاد گاومیش آماده شده تا در ۶ استان اصلی خوزستان، آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، گیلان، مازندران وگلستان با مشارکت بخش خصوصی و تشکل ها و غیره اجرایی شود.
وی عنوان می کند: در این راستا فقط کمک هایی در حوزه نهاده های اصلاح نژادی و علوفه به آنان می شود.
این مسئول می افزاید : در این راستا دانش آموختگان آموزش دیده میدانی همراه با یک دامپزشک و مامور تلقیح مصنوعی و کارشناس مدیریت پرورش دام با مشارکت پرورش دهندگان در قالب دفاتری فعال شوند که سه وظیفه مدیریت پرورش دام، اصلاح نژادو تغذیه دام و ساماندهی تولیدات را بدون اتکا به دولت عهده دار شوند و عملا چرخه تولید تا عرضه کامل توسط خود بخش خصوصی مدیریت و پوشش داده می شود و مزارع الگویی- ترویجی هم زیر نظر این دفاتر اجرایی می شود.
وی عنوان می کند : این طرح تایید شده و با اجرای آن عملا جمعیت دامی و نیازسنجی دامی و عوامل بازدارنده و پدافند غیر عامل و سرنوشت تولیدات مشخص است ودامدار دغدغه تامین نهاده و کمک های بهداشتی و فروش تولیدات را ندارد و همه خدمات در قالب این مجموعه انجام می شود و ۱۵ درصد بهای شیری که فروخته می شد در قالب هزینه خدمات بخش های مربوطه از سوی مالک پرداخت می شود.
به گفته وی، در فاز آزمایشی، این طرح برای پوشش ۲ هزار راس گاومیش مولد، اجرایی می شود و زیرساختهای مربوطه فراهم شده و امید است در دولت آینده اجرا شود که با تحقق آن بدون هیچ اتکایی به دولت تحولی عظیم در بهره وری و خوداتکایی در توسعه دامهای بومی ایجاد می شود.
در واقع این دام که بر اساس نظرات کارشناسی سالمترین و با کیفیت ترین گوشت و شیر را دارد و با ذایقه مردم ما نیز سازگار است به دلیل صرفه اقتصادی خوب و تناسب با شرایط آب و هوایی کشور می تواند در نقاط مستعد به خوبی در سطح صنعتی و روستایی توسعه یافته و ضمن کمک به امنیت غذایی در توسعه و ایجاد حجم قابل توجهی از اشتغال هم موثر باشد.
گزارش از فاطمه یوسفی
نظر شما