بیست و هفتم آذر برابر است با سالروز درگذشت حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدتقی فلسفی. او را به‌واسطه منبرهایش می‌شناسند. امام خمینی(ره) در وصفش گفته بود «فلسفی زبان گویای اسلام است». از ویژگی‌های ممتاز منبرِ او گفته‌اند که وی بر اساس مقتضیات زمان به سخن می‌پرداخته و سبب جذب مردم می‌شده است.
اما امروزه چگونه می‌توان و باید از دین سخن گفت؟ چگونه می‌توان زبان گویای اسلام لقب گرفت؟
۱- به نظر می‌رسد آنچه در معرفی دین به مخاطب تأثیر بسیار دارد، شناخت روحیات مخاطب است. برخی از مردم روحیات برون‌گرا دارند و برخی درون‌گرا هستند. نمی‌توان به تمامی این افراد، یک نسخه از دین را معرفی کرد.
فرض بفرمایید کسانی که از لحاظ روانشناختی برون‌گرا هستند و فعال، متدینانی هستند با شور و نشاط بسیار. اینها افرادی هستند که می‌خواهند با استفاده از تدیّن، وضع عالم و آدم را تغییر دهند. علی الاغلبِ متدینان انقلابی این گونه‌اند. از نظر آنها، دین می‌تواند منشأ تحوّلی اجتماعی شود. چنین افرادی دلبسته تحوّل هستند و می‌خواهند با پشتوانه انگاره‌های دینی، همه امور را به سامان کنند.
در جامعه امروز، با چنین افرادی آشنایی داریم. متدینانی که اسلام‌گرایی را در قالب فعالیت‌های انقلابی دنبال می‌کنند و به دنبال تحولات بزرگ اجتماعی هستند. این دینداران چون روحیات برون‌گرایانه دارند، سبک دینداری تحول‌خواهانه را نیز مقبول می‌دانند. اما بسیاری از دینداران نیز هستند که درون‌گرایند. آنها به احوالات فردی خود بیشتر توجه دارند تا امور اجتماعی. اگر سخن از امر به معروف و نهی از منکر به میان آید، کمتر می‌توانند در عرصه اجتماع، با زبان خود به این امر اقدام کنند. اگر منکری را در جامعه ببینند، بیش از آنکه اقدامی عملی انجام دهند و از آن منکر باز دارند، در دل از آن بیزاری می‌جویند.
شناخت این روحیات مختلف، می‌تواند در معرفی دین نیز مؤثر باشد. کسی که به تبلیغ دین می‌پردازد، نمی‌تواند از همگان اجرای یک نسخه واحد را انتظار داشته باشد. از این رو، سخن گفتن با دینداران، می‌باید با شناخت از این تفاوت روحیه‌ها صورت پذیرد.
علاوه بر این، موقعیت‌سنجی نیز از مواردی است که می‌باید در تبلیغ دین، بدان توجه بسیار داشت. نمی‌توان همه گونه حکمی را در هر زمان و هر مکانی بیان کرد. آیت‌الله سبحانی در بیان خاطره‌ای گفته است: قبل از انقلاب یک سال، ماه رمضان به خرّم آباد رفتم. دیدم وضعیت حجاب در آنجا خیلی بد است و افراد با حجاب بسیار اندک‌اند. احساس کردم که نیاز است آنجا درباره زنان کار شود. آگهی کردم که جلسه بانوان در روزهای جمعه تشکیل می‌شود. در یکی از این جلسات بالای منبر رفتم و گفتم اگر شما همان میزان حجاب شرعی و واجب را هم رعایت کنید، کافی است و ما از شما راضی هستیم. این جلسات بسیار اثر گذاشت .[۱] آیت‌الله سبحانی با ذکر این خاطره به این مهم توجه می‌دهد که موقعیت بیان احکام را می‌باید درک کرده و رفته‌رفته مخاطب را با احکام دینی آشنا کرد.
۲- آنچه می‌تواند به‌عنوان یک دعوت همیشگی در معرفی دین باشد، اخلاق‌مداری است. توجه به اخلاق، توصیه‌ای است که می‌تواند برای همگان مؤثر باشد. تأکیدهای دین نیز بر همین مهم است. به‌عنوان نمونه، امام رضا(ع) در بیان حدیثی که کمال عقل را معرفی می‌کند، عنوان داشته‌اند که عقل انسان تمام نمی‌شود مگر اینکه ده خصلت در وی ایجاد شود: از او امید خیر باشد، مردم از بدی او در امان باشند، خیر اندک دیگری را بسیار شمارد، خیر بسیار خود را اندک شمرد، هر چه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود، در عمر خود از دانش‌طلبی خسته نشود، فقر در راه خدایش از توانگری محبوب‌تر باشد، خواری در راه خدایش از عزت با دشمنش محبوب‌تر باشد، گمنامی را از پر نامی خواهان‌تر باشد، احدی را ننگرد جز این که بگوید او از من بهتر و پرهیزکارتر است.[۲] این مؤلفه‌ها که می‌توان آن را نمود دینداری دانست، همگی بر مقولاتی اخلاقی تکیه دارد و قابل توصیه برای همگان است.
۳- یکی از اموری که می‌باید در تبلیغ دین در دنیای امروز به آن توجه بسیار داشت، این مهم است که لزوماً تبلیغ از راهِ زبان و امر و نهیِ زبانی پیش نمی‌رود. تبلیغ اصلی از دین زمانی رخ می‌دهد که انسان با رفتار خود، دیگران را به عملی پسندیده راغب کند. در تعلیمات دینی هم به این مهم توجه شده است. در روایتی گفته شده است که: کونوا دعاهً للناسِ بِغَیرِ اَلسِنَتِکُم[۳]. صرفاً نباید با زبان، دیگران را به امری خیر و پسندیده مایل کرد. بلکه این رفتارِ انسان‌هاست که می‌تواند بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مبلغ لقب گیرد.
۴- یکی از کلیدی‌ترین مؤلفه‌ها در معرفی و تبلیغ دین، توجه دادن به آزادیِ انتخاب است. اگر مخالفان عقیدتی را به راه‌های مختلف از انتخاب منع کنیم، هیچ‌گونه پیشرفتی در تبلیغ دین حاصل نخواهد شد. به هر میزان هم که مکتبِ ما بر حق باشد، اما اجازه سخن گفتن و تبلیغ را از رقیب بازستانیم، کمتر پیشرفتی در تبلیغ دین به‌دست می‌آوریم. آزادی در انتخاب، مقوله‌ای است که هم اهل منبر و هم داعیه‌داران دینداری می‌باید به آن توجه بسیار داشته باشند و دیگران را از انتخاب‌های خود منع نکنند.
تبلیغ در جهان امروز متفاوت از آن چیزی است که سال‌ها پیشتر و از فراز منبر بیان می‌شد. روحیات مردمانِ امروز متفاوت است، شیوه تبلیغ هم می‌باید متفاوت شود. امروز دیگر نمی‌توان به آن روش و دغدغه‌هایی که مرحوم فلسفی بر منبر بیان می‌کرد، زبانِ گویای اسلام لقب داد.
[۱] گفت‌وگو با آیت‌الله جعفر سبحانی؛ نشریه جمهوری اسلامی، ۱۱/۹/۷۸
[۲] تحف العقول، ابن شعبه حرّانی، ص۴۴۳
[۳] الکافی، ج۲، ص۷۸
نظر شما