در ۲۹ آوریل میزان بالای تشعشعات رادیواکتیو در لهستان، آلمان، اتریش و رومانی ثبت شد، ۳۰ آوریل در سوئیس و شمال ایتالیا، و یکم و دوم مه در فرانسه، بلژیک، هلند، بریتانیا و شمال یونان. سوم مه در اسرائیل، کویت و ترکیه مواد گازمانند فرّاری که در ارتفاع زیاد پخش شده بودند، به همه‌جا پر کشیدند؛ دوم مه وجودشان در ژاپن ثبت شد، چهارم مه در چین، پنجم مه در هند، پنجم و ششم مه در آمریکا و کانادا... در کمتر از یک هفته چرنوبیل تبدیل به مشکل تمام جهان شد.
فاجعه انفجار نیروگاه اتمی چرنوبیل که در زمان خود سروصدای فراوانی به پا کرد- تا جایی که برخی حتی آن را یکی از عوامل مؤثر در فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دانسته‌اند- در سال‌های اخیر دوباره به موضوعی توجه‌برانگیز تبدیل شده است. نخست، به دلیل جایزه نوبل ادبی ۲۰۱۵ که به سویتلانا آلکسیویچ، نویسنده اهل بلاروس اهدا شد. مهم‌ترین رمان خانم الکسیویچ، که در ایران با عنوان «نیایش چرنوبیل» یا «زمزمه‌های چرنوبیل» ترجمه شده است، حاصل مصاحبه‌های نویسنده و مجموعه روایت‌هایی است از کسانی که به شکل‌های مختلف درگیر حادثه انفجار این نیروگاه اتمی بوده‌اند. امسال نیز بخش مینی‌سریال «چرنوبیل» که در مدتی کوتاه بینندگان پرشمار پیدا کرد، باعث شد بحث درباره این فاجعه دوباره از سر گرفته شود.
اما چه چیزی باعث می‌شود این آثار، پس از گذشت نزدیک به سه دهه از حادثه چرنوبیل، همچنان برای مخاطب جذاب باشند؟ شاید مهم‌ترین دلیل را بتوان رویکرد تازه پدیدآورندگان در قبال این حادثه دانست. یکی از کلیدواژه‌های کتاب و مینی‌سریال، «مسئولیت اخلاقی» است، آن هم در گسترده‌ترین دامنه ممکن. مسئولیت اخلاقی حکومت، مسئولیت اخلاقی دانشمندان، مسئولیت اخلاقی امدادگران، مسئولیت اخلاقی شهروندان، مسئولیت اخلاقی قربانیان و... .
در هر دو اثر، عامل پیش‌برنده ماجرا بیش از آن که یافتن مقصر این حادثه و حتی دلیل عینی بروز آن باشد، آن است که چگونه نمایندگان هر یک از قشرهای یاد شده در ایفای مسئولیت اخلاقی خود ناکام می‌مانند یا از آن سربلند بیرون می‌آیند. چگونه برخی از دانشمندان یا مسئولان بلندپایه از ترس، سعی در پنهان‌کاری و سرپوش گذاشتن بر واقعیات دارند، ولی معدنچیانی نخراشیده و کم‌سواد با از خودگذشتگی به کانون حادثه می‌شتابند؛ چگونه زنی خواهرِ سانحه‌دیده خود را از ترس به خانه‌اش راه نمی‌دهد، ولی مردمانی با علم به خطر مرگ فجیعی که تهدیدشان می‌کند به کمک قربانیان بیگانه می‌روند؛ چگونه مردمی از فرط دروغ شنیدن حتی به توصیه‌های درست و خیرخواهانه مسئولان نیز باور ندارند و چگونه مسئولانی حتی در آن شرایط نیز به دروغ‌گویی ادامه می‌دهند. از این نکته نیز غفلت نمی‌شود که چطور وجدان افراد در اثر عواملی مانند ترس، دروغ، ناامنی و مانند اینها حساسیت و برندگی خود را از دست می‌دهد.
آثار مربوط به چرنوبیل، برای همه مردم جهان و از جمله برای ما در حکم تلنگری است برای یادآوری اهمیت مسئولیت اخلاقی فردی و جمعی؛ چیزی که فقدانش به‌ویژه در روزگار مصیبت و فاجعه به چشم می‌آید و پیامدهای وخیم را صدچندان می‌کند؛ و البته آنچه هر دوی این آثار را برای دانشگاهیان جذاب‌تر می‌کند، تأکیدی است که بر مسئولیت اخلاقی دانشمندان انجام می‌شود. با خواندن کتاب و تماشای مینی‌سریال، بی‌اختیار این تصور در ذهن شکل می‌گیرد که شاید مهم‌ترین خصلت‌های دانشمندان راستین را بتوان «صداقت» و «شهامت ابراز عقیده» دانست و نه تعداد مقالات علمی-پژوهشی‌شان. از چنین منظری، آشنایی با این دو اثر برای دانشگاهیان نه‌فقط سودمند و جالب، بلکه حتی ضروری می‌نماید.
*تذکر: این مقاله از مطالب منتشره در نشریات دانشجویی است که ایرنا برای بازتاب دیدگاه دانشجویان آن را بازنشر می‌کند و طبعاً این اقدام به معنای تأیید موضع یا محتوای آن نیست.
---------------------------------------------------------------------------------------------
نشریه آذر، دانشگاه تربیت مدرس
نظر شما