ماجرای افشای پرونده بابک زنجانی و سیکل معیوب افشاگری در ایران

صفایی‌فر: حتی طبق قوانین داخلی هم با مطبوعات رفتار نکردیم

در این نشست که با همکاری گروه حقوق انجمن اندیشه و قلم، کمیسیون حقوق بشر کانون وکلا و انجمن دفاع از آزادی مطبوعات برگزار شد، ابتدا صفایی‌فر، در توضیحاتی درباره کنوانسیون مریدا گفت: سال‌هاست سازمان ملل متحد درصدد رفع موانع دسترسی به توزیع برابر ثروت و توزیع برابر فرصت‌ها و حتی توسعه اقتصادی در بسیاری از کشورهاست. بر همین اساس ما کنوانسیون‌هایی را از سال ۱۹۹۶ داریم که با کنوانسیون اروپایی حقوق بشر شروع شد، بعد کنوانسیون آفریقایی آمد، بعد کنوانسیون حقوق مدنی و سیاسی مطرح شد. درواقع، هفت کنوانسیون تا قبل از سال ۲۰۰۰ در این حوزه داریم. در سال ۲۰۰۰ بحث‌های مفصلی در شکل‌گیری کنوانسیون مریدا برگزار شد و  نهایتا کنوانسیون مبارزه با فساد (مریدا) به تأیید کشورها رسید.

وی با بیان اینکه « کنوانسیونهای مریدا، پالرمو و FATF  با هم پیوستگی جدی دارند»، اضافه کرد: در حقوق بین‌الملل با توسعه‌ای که در بسیاری از مفاهیم ایجاد شده، آن نگاه گذشته به کلی تغییر کرده است. امروز در حقوق بشر، مباحث مبارزه با فساد و پولشویی دیگر یک امر داخلی نیست، بلکه بین‌المللی است و همه کشورها در این زمینه، مسئولیت‌هایی در سطح جهانی دارند. بر همین اساس از همه کشورها خواسته شده به این چهار کنوانسیون بپیوندند.

صفایی‌فر افزود: یکی از ارکان اصلی مبارزه با فساد در همه کشورها، رسانه‌ها و مطبوعات هستند. اگر در جامعه‌ای اصول آزادی بیان، گردش آزاد اطلاعات و حق دسترسی به اطلاعات با تبعیض مثبت برای روزنامه‌نگاران و خبرنگاران به رسمیت شناخته شود، گرچه ممکن است در برخی کشورهای کمتر توسعه یافته یا توسعه نیافته مشکلاتی ایجاد کند، ولی می‌تواند آثار و ثمرات بسیار مثبتی در آینده هر سرزمینی داشته باشد.

دبیر انجمن دفاع از آزادی مطبوعات گفت: در کشور خود ما ممکن است این آزادی مطبوعات و آزادی بیان مشکلاتی را برای صاحبان قدرت ایجاد کرده باشد، ولی اگر آن برخوردهای تند و تیز با اصحاب رسانه در مقاطع گذشته صورت نگرفته بود، این  بی‌اعتمادی عمومی شکل نمی‌گرفت و همه چیز در ذهن جامعه خراب نمی‌شد.

وی ادامه داد: درست است که شاید برخی فشارها و برجسته‌سازی‌های رسانه‌ای، مورد قبول ما هم نباشد ولی به هرحال، واقعیت جامعه امروز غلط بودن آن شیوه‌های برخورد گذشته را نشان می‌دهد. همین امروز که اینجا نشسته‌ایم، حوادثی در کشور در جریان است که نشان می‌دهد اگر در گذشته اعتماد لازم به جامعه مطبوعاتی صورت می‌گرفت و آزادی بیان و رسانه‌ها را در حد مقبول پذیرفته بودیم و اجازه می‌دادیم جامعه مطبوعاتی آزمون و خطا کند و خطایش را با داغ و درفش پاسخ نمی‌دادیم، امروز رسانه‌های ما حرفی برای گفتن داشتند و یک سرمایه انسانی در کشور بودند که می‌توانستند به عنوان یک ملجأ و مأمن برای جامعه مطرح باشند و جامعه، دیدگاه و تحلیل آنها را محترم می‌شمرد. ولی ما این سرمایه‌ها را درهم شکستیم.

صفایی‌فر با اشاره به اینکه در این کنوانسیون‌ها، یکی از مهمترین مسائل مورد بحث، تبادل اطلاعات با تأکید بر آزادی بیان و حق دسترسی آزاد به اطلاعات است، عنوان کرد که ایران از سال ۸۵ به کنوانسیون مریدا پیوسته است. وی افزود: اگر دقیق بخواهیم وارد اجرای کنوانسیون مریدا شویم، تأکید کنوانسیون بر این است که اولین چیزی که می‌تواند زمینه مثبت مبارزه با فساد را فراهم کند، ایجاد فضای مناسب برای رسانه‌ها و کنشگران این عرصه است. تئوری ارتباطات در حوزه افشاگری هم در حال حاضر معطوف به این امر است.

وی تصریح کرد: متأسفانه در این سال‌ها حتی بر اساس مقررات داخلی هم رفتار نکردیم. ماده ۱۳ کنوانسیون مبارزه با فساد تأکید دارد شرط اصلی مشارکت جامعه در نشر اطلاعات بدون سطح‌بندی با روان‌سازی دسترسی همه افراد جامعه به اطلاعات است. همچنین در مواد دیگر تأکید دارد کنشگران و افشاگران و فعالان این صحنه همواره باید مورد حمایت قضایی و مدنی کشورها باشند.

صفایی‌فر عنوان کرد که سازمان ملل به بسیاری از کشورها توصیه کرده مقررات ویژه‌ای برای حمایت از کنشگران افشاگر فساد وضع کنند و افزود: سازمان ملل تا بحال چندین بار هم به ایران این توصیه را داشته است ولی ما در حال حاضر طبق مقررات موجود خودمان هم عمل نمی‌کنیم و متأسفانه این موضوعات را مسأله امنیت ملی تلقی می‌کنیم.

نوروزی: آزادی بیان در ایران، آزادی بیان کویری است

در ادامه، کامبیز نوروزی در موضوع «آزادی بیان کویری» سخن گفت و در این باره اظهار داشت: تصور ما از قانون چیزی شبیه کن‌فیکون است گویی قانون می‌گوید باش و می شود، می‌گوید نباش پس نمی‌شود. درست است که هر قانونی اعتبار حقوقی دارد ولی ما یک چیز دیگر هم به نام اعتبار اجتماعی داریم اینکه هر قانون چقدر با آن جامعه ارتباط و با شرایط سازگاری دارد. همین وضعیت را در مفاهیمی مثل گردش اطلاعات و شفافیت داریم.

نوروزی اضافه کرد: ما هم از  نظر طبیعی و هم از نظر عملی، حقوق اساسی را ذاتی و فطری می‌دانیم و معتقدیم حق‌های اساسی، مثل آزادی بیان ذاتی است، اما به لوازم این مفهوم پایبند نیستیم. در مواجهه با حق دسترسی آزاد به اطلاعات یا شفافیت هم همین حالت را داریم. همه می‌گوییم باید آزادی بیان و مطبوعات باشد و اطلاعات منتشر شود و صد قانون تصویب می‌کنیم. مثل قانون بی‌ربطی که به نام قانون دسترسی آزاد به اطلاعات تصویب شد و فقط به درد این می‌خورد که از پشتش به عنوان چرک‌نویس استفاده کنیم. اما بررسی نمی‌کنیم چه چیزی موجب نقض آزادی بیان است تا آن موانع را برطرف کنیم.

نوروزی تأکید کرد: تارگتی که ما در فرایند حرکت به سمت گردش آزاد اطلاعات و آزادی بیان باید تنظیم کنیم، وضع قوانین و مقررات برای آزادی بیان نیست بلکه کشف و طراحی ساختار حقوقی برای رفع آن موانع است.

وی اضافه کرد: ما وقتی از اطلاعات صحبت می‌کنیم باید بدانیم چیست. اطلاعات در جهان امروز یکی از مهمترین منابع قدرت است، چه در ساختار حکومت چه در مناسبات اقتصادی. شما وقتی اطلاعات دارید دیگر نیاز به پول ندارید، خود اطلاعات، پول است. فرایندهای توزیع قدرت و منافع اقتصادی و رانت، کاملا مبتنی بر انحصار اطلاعات است. ابزار قدرت در دنیای امروز اطلاعات است نه تفنگ. چرا روزنامه‌نگاری که یک خبر ساده اقتصادی را منتشر می‌کند با سخت‌ترین تنبیهات مواجه می‌کنیم؟ چون مهمترین منازعه قدرت در عرصه اطلاعات اتفاق می‌افتد.

این حقوقدان تصریح کرد: آزادی بیان در ایران، آزادی بیان کویری است. آنچه امروز در ایران داریم، اساسا آزادی بیان نیست. از یک طرف گرایش‌های غالب در ساختار قدرت در ایران و از طرف دیگر برخی ناپختگی‌های جامعه مدنی، یک سیکل معیوب در فرایند گردش اطلاعات ایجاد کرده است.

وی توضیح داد: آزادی بیان یک فرایند است و زمانی کارکرد دموکراتیک و توزیع قدرت دارد، که نیمه  دومی هم داشته باشد. وقتی فسادی افشا می‌شود اولا مرتکب فساد باید انگشت‌نما شود، از نظر سیاسی بی‌حیثیت و از نظر حقوقی هم به تناسب جرمش مجازات شود. اما آزادی بیان در ایران، ناقص است. خبر فساد می‌آید، همه مقامات رسمی مثل نماینده مجلس یا وزیر و غیره، تا دستگاه قضایی و روزنامه‌نگاران، خبر فساد را می‌دهند اما نتیجه نه طرد از ساختار قدرت است و نه مذمت، بلکه تنها یک جابجایی در قدرت اتفاق می‌افتد. این همان آزادی بیان کویری است؛ مثل باران در کویر که ای بسا آب را گل آلود هم می‌کند.

وی تأکید کرد: همان اندازه که روی افشاگری تأکید داریم باید روی تشدید تنبیهات هم تکیه کنیم. در فضای آشفته خبررسانی امروز یک خبر یک هفته برجسته است و تمام می‌شود و می‌رود و کسی نمی‌پرسد چه شد؟ پیگیری خبر که جزو اصول حرفه روزنامه‌نگاری است، مغفول مانده است. روزنامه‌ها نمی‌توانند بنویسند، آنچه در فضای مجازی هم می‌آید عموما یا غیرحرفه‌ایست یا در سرعت فضای مجازی، گم می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه نباید آزادی بیان را قدسی کنیم افزود: نگاه ما به آزادی بیان باید پراتیک باشد و آن را در پراتیک سیاسی حقوقی اجتماعی فهم کنیم. برای آزادی بیان خیلی کار کنیم اما موضوع اصلی که آزادی بیان باید به دادش برسد، ساختاری از قدرت است که با وقاحت تمام و با انحصار، از اطلاعات سوءاستفاده می‌کند.

وی تأکید کرد: پیگیری خبر مهم است، جامعه مدنی باید فاسد را انگشت‌نما کند. مثلا این نماینده مجلس همان است که صوتش با یک خانمی بیرون آمد و در آخر، آن خانم خودکشی کرده است؛ اینها از قلم افتاده است.

نوروزی در پایان با اشاره به تفاوت میان شفافیت و افشاگری، تأکید کرد که شفافیت مربوطه به ساختار قدرت است اما افشاگری مربوط به عرصه روزنامه نگاری است. وی در عین حال، آنچه از سوی برخی روزنامه‌نگاران و به ویژه فعالان حوزه فضای مجازی به عنوان افشاگری و روزنامه‌نگاری تحقیقی منتشر می‌شود را غیرحرفه‌ای و دردسرساز برای خود آن فرد و همه اهالی مطبوعات دانست و گفت: کار روزنامه‌نگار تحقیقی این نیست که به صراحت بگویید فلان فرد با فلان نام، دارد دزدی می‎‌کند.

وی همچنین با انتقاد از کانون وکلای دادگستری گفت: کانون وکلا هیچ مسئولیت اجتماعی برای خود قائل نبوده و در دفاع از روزنامه‌نگاران هم کاری نکرده است. می‌گویند کانون نباید سیاسی باشد، در حالی که اینجا مجمع دانش‌آموختگان حقوق است و اتفاقا ضربه این بی‌عملی را هم کانون وکلا می‌خورد.

صادقی: بخشی از التهابات این روزها، ناشی از نبود رسانه‌های مستقل است

فواد صادقی، فعال رسانه و کنشگر شفافیت، با اشاره به اتفاقات روزهای اخیر درباره بنزین گفت: این التهابات، گرچه ظاهر اقتصادی دارد، بخش زیادی از آنها را ناشی از نبود رسانه‌های مستقل و اعتمادساز می‌دانم که باعث می‌شود اعتراضات به کف خیابان و خشونت و آشوب کشیده شود و راهبری آن هم بدست رسانه های بیگانه خواهد بود. تجربه سال ۸۸ از سوی حاکمیت به صورت خودخواسته اتفاق افتاد یعنی رسانه های یک موضع سیاسی را حذف کرد و در سال ۹۸ بصورت غیرخودخواسته دیگر رسانه مستقلی وجود ندارد که مردم بتوانند خواسته های خود را در آن مطرح کنند و رسانه های وابسته به ساخت قدرت نمی توانند  آن اعتماد را در کشور برقرار کنند.

وی با بیان این که در بسیاری از کشورهای دنیا از لزوم تبعیض مثبت و شبه مصونیت رسانه ها برای انجام فعالیت حرفه ایشان سخن گفته می شود، افزود: اما متاسفانه در کشور ما نسبت به رسانه به جای تبعیض مثبت، تبعیض منفی وجود دارد. علت این است که دکترین امنتی ملی ما، رسانه را تهدید تلقی می‌کند و براساس تئوری توطئه، رسانه را منفذ بروز بیگانه می‌دانیم، اما در عمل اتفاق برعکس می‌افتد و چون ما رسانه های دخلی را از انتفاع ساقط کردیم، عملا بیگانگان می توانند با رسانه های در اختیارشان مستقیم بر توده های اجتماعی اثرگذاری کنند.

این دانش آموخته مدیریت رسانه قانونگذاری حوزه رسانه را بیمار خواند و گفت: قانون مطبوعات ما دارای تبعیض منفی برای اهل رسانه است و همین قانون مطبوعات هم درست اجرا نمی شود و ظرفیت های مثبت آن را بروز نمی دهیم و اگر بخواهید با یک رسانه برخورد کنید در کمتر از یک روز براحتی حکم توقیف رسانه یا جلب روزنامه نگار آن را می‌توانید بگیرید.

صادقی افزود: در این شرایط نباید انتظار داشته باشیم رسانه ها به وظیفه حرفه‌ای خود عمل کنند. برای همین رسانه های داخلی از استعدادهای روزنامه نگاری جدی خالی شده‌اند و شاید بتوانیم بگوییم کمتر از ۱۰ درصد محتوای رسانه ای ما تولیدی است. افرادی که در خارج کشور با رسانه های بیگانه کار می کنند شاید استعدادهای رده دوم، سوم یا چهارم مطبوعاتی ما بودند، ولی چون فرصت فعالیت در خارج از کشور دارند، اثرگذاریشان بیشتر از روزنامه نگاران داخلی است که به دلیل عدم امکان فعالیت در مشاغل دیگر فعالیت می کنند یا اگر در مطبوعاتند با خودسانسوری شدید مواجهند.

مدیر سایت بازتاب امروز برای اولین بار روند افشای بابک زنجانی را به عنوان یک نمونه مطرح کرد و گفت: سال ۹۱ مدارک و اطلاعاتی از مخاطبان به سایت بازتاب امروز ارسال شد که بابک زنجانی می‌خواهد نفت را بدون ضمانت معتبر بانکی بفروشد و قرار است بانک پارسیان را بخرد و مورد حمایت ویژه تعدادی از وزرا و افراد ارشد نظام است. اولین خبری که ما درباره ایشان منتشر کردیم که دو میلیون تن نفت را بدون ضمانت تحویل گرفته، با این موج مواجه شدیم که او یک بسیجی اقتصادی است و دارد تحریم ها را دور می زند. مدارک بعدی که منتشر کردیم ایشان در بخشی از صداوسیما و مطبوعات اصلاح طلب و اصولگرا مصاحبه و ما را متهم کردند به ارتباط با سلطنت طلبها و خارج از کشور. اما با انتشار مدارک جدید، بخش قابل توجهی از فعالیتش برای سیستم اطلاعاتی قضایی کشور و کسانی که در پنج وزارتخانه با ایشان همکاری داشتند روشن شد. اکثریت حاکمیت از تخلفات او بی اطلاع بودند و باعث شد اقدامات ایشان از جمله واگذاری بانک پارسیان و تحویل نفت به ایشان دچار مشکل شود.

وی گفت: دادستان وقت آقای جعفری دولت آبادی ما را احضار کرد که این پول را برگردانده و بازپرس پرونده گفت حق ندارید دیگر علیه او خبری بنویسید. ما همان جا با مدارک اعلام کردیم ایشان این پول را برنگردانده و بعد هم مشخص شد که سخن ما درست بوده است.

صادقی افزود: یک افشاگری در یک رسانه مستقل ایجاد شد ولی حاکمیت بجای استقبال از آن، با آن برخورد کرد. بعدها هم اگر بابک زنجانی را گرفتند، به نظر من عمده اش ناشی از حوادث سیاسی بود و اگر آن فیلم را آقای مرتضوی نمی گرفت و آقای احمدی نژاد در مجلس علیه برادر آقای لاریجانی پخش نمی کرد، شاید زنجانی دستگیر نمی شد. اموال آقای زنجانی بالغ بر سی هزار میلیارد تومان است و اگر آن افشاگری نبود این اعداد به مراتب بالاتر می رفت.

این فعال رسانه در بخش دیگری از سخنانش با اذعان به این که افشاگری هم می‌تواند دچار فساد شود گفت: به هرحال ذات افشاگری در اثر اطلاعاتی است که احتمالا با رانت به دست آمده و رسانه در افشاگری یا عدم افشاگری این اطلاعات، می تواند خود دچار فساد شود.

وی با انتقاد از امنیتی کردن جرایم مطبوعاتی گفت: الان عمده پرونده های مطبوعاتی ما با عناوینی چون تبلیغ علیه نظام و دیگر عناوین غیر مطبوعاتی، به دادگاه انقلاب می رود و دادگاه ها در شرایطی خاص شکل می گیرد. ضمن اینکه اساسا این دادگاه برای جرایمی مثل مواد مخدر یا مبارزه مسلحانه ایجاد شده است. همچنین با تفسیر موسع از قوانین، پرونده های مطبوعاتی از مدیر مسئول تا نویسنده را درگیر می کنند و گاه همه فضای مطبوعات کشور تحت پیگرد قرار می گیرند.

صادقی در تشریح پیامد این اقدامات گفت: وقتی رسانه ها لاغر و نحیف می شوند، شبه رسانه ها وارد می شوند و هر شهروندی با موبایلش وارد این عرصه می شود. هرچند این فضا اثر مثبتی هم دارد. اما به دلیل طی نشدن فرایند حرفه‎ای، آثار منفی جدی هم دارد.