زاینده‌رود بزرگ‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس به‌ویژه زردکوهِ بختیاری سرچشمه گرفته و به باتلاق گاوخونی ختم می‌شود. شهر اصفهان پایتخت صفویه بوده و در آن زمان رونق فراوانی گرفت. بناهای تاریخی متعددی در این شهر وجود دارد که شماری از آنها در یونسکو به ثبت رسیده‌اند و یکی از دلایل تبدیل اصفهان به منطقه گردشگری است. یازده پل به منظور تأمین و سهولت دسترسی روی زاینده‌رود قرار دارند که پنج پل از آنها (مارنان، سی‌وسه پل، خواجو، شهرستان و جویی) از بناهای تاریخی به حساب می‌آیند.
در چند سال اخیر شهر اصفهان با چالش خشکسالی روبه‌رو بوده است که همه ابعاد شهر را تحت تأثیر قرار داده است. عوامل طبیعی و انسانی، دخیل در خشکسالی هستند. طبق تحقیقات پژوهشی و میدانی که صورت گرفته است، از عوامل مؤثر بر خشک شدن زاینده‌رود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. خشکسالی هیدرولوژیکی، کاهش بارندگی در سال‌های اخیر، عوض شدن زمان بارش‌ها از زمستان به پاییز و گرم شدن هوا
۲. برداشت‌های غیرمجاز بالادست رودخانه در استان اصفهان و در استان چهارمحال و بختیاری
۳. توسعه کشاورزی در بالادست حوزه زاینده‌رود
۴. توسعه صنعتی و استفاده وسیع صنایع از آب رودخانه و انجام پمپاژهای وسیع
۵. توسعه شهری در اصفهان، مهاجرت‌های وسیع به این شهر و شهرک‌های اطراف آن
۶. انتقال آب شرب به مناطق دیگر مثل یزد و کاشان
۷. عدم افزایش راندمان آبیاری در بخش کشاورزی
۸. افزایش سطح بهداشت عمومی جامعه و مصرف بیش از حد آب در مصارف خانگی
۹. عدم رعایت الگوی مصرف شرب و بهداشت
۱۰. طولانی شدن بهره‌برداری از طرح‌های عمرانی به خاطر مشکلات فنی و بودجه
۱۱. عدم مدیریت صحیح در توزیع عادلانه آب در بخش‌های شرب، کشاورزی و صنعت
خشک شدن زاینده‌رود تأثیرات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست‌محیطی داشته و مشاغل گوناگونی را به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر قرار داده است. محیط‌زیست و شرایط جوی و بارش از عوامل مؤثر بر نوع محصول کشاورزی و میزان سطح زیر کشت هستند. با خشک شدن زاینده‌رود بسیاری از زمین‌های کشاورزی از بین رفته‌اند یا در حال نابودی هستند. این در حالی است که درآمد بسیاری از مردم به‌خصوص شرق اصفهان تنها از طریق کشاورزی است.
اصفهان به دلیل جاذبه‌های تاریخی، اقلیمی و وجود زاینده‌رود همواره مورد توجه گردشگران بوده است. به گفته کارشناسان، خشکی زاینده‌رود کاهش ۳۰ درصدی ورود گردشگر به این استان را به دنبال داشته است که به دنبال آن مشاغلی مانند هتلداری، راهنمای گردشگری، فروش صنایع دستی و… نیز رکود را تجربه خواهند کرد.
همچنین خشکی زاینده‌رود به پل‌ها هم آسیب زده است؛ پایه‌های پل‌های تاریخی اصفهان از جنس ساروج (ملات آهک آبی) هستند که باید به‌طور مداوم در آب قرار داشته باشند وگرنه استحکام خود را از دست می‌دهند و باعث ایجاد ترک در سازه می‌شوند. طبق مستندات مشخص است که در زمان زنده بودن زاینده‌رود، حیات شهری در حاشیه رود و نزدیک پل‌ها جریان داشته است و تعامل اجتماعی به‌صورت پررنگ‌تر برقرار بوده است. هر چند همچنان مردم از حاشیه رود و به‌خصوص پل‌ها استقبال می‌کنند، اما حضور مردم و به‌خصوص زنان نسبت به قبل بسیار کمتر شده است.
نجات زاینده‌رود دیگر جای تعلل ندارد. عوامل طبیعی از اختیار ما خارج است، اما برای کنترل عوامل انسانی باید اقدامات بسیاری در پیش گرفته شود. لازم است پیشنهاداتی به مسئولان و مدیران به شرح ذیل ارائه شود:
۱. جلوگیری از توسعه بیش از حد شهرنشینی و شهرک‌نشینی در اصفهان و اطراف آن، چرا که با ایجاد هر ساختمان چند طبقه به جای یک ساختمان قدیمی یا زمین متروکه در حقیقت به‌طور متوسط ۴ تا ۵ انشعاب جدید آب ایجاد می‌شود که مسلماً حجم موجودی آب زاینده‌رود پاسخ‌گوی چنین رشدی در اصفهان نیست. همچنین جلوگیری از مهاجرت به اصفهان یکی از ضروریات است.
۲. مجوز ندادن به فعالیت‌های کشاورزی جدید مخصوصاً در غرب اصفهان و همچنین استان چهارمحال و بختیاری، چرا که به قیمت نابودی کشاورزی در شرق اصفهان تمام می‌شود، همچنان که هم اکنون چنین روندی در حال وقوع است.
۳. برخورد شدید و قانونی با صنایعی که آب رودخانه را با انجام پمپاژهای وسیع به غارت می‌برند. اگر بدون مجوز است، برخورد قانونی با این صنایع و اگر با مجوز است، برخورد قانونی با کسانی که چنین مجوزهایی را صادر کرده‌اند. همچنین صادر نکردن مجوزهای جدید برای صنایعی که نیاز زیادی به آب دارند.
۴. در صدر همه امور، اداره محیط‌زیست بزرگ‌ترین وظیفه را در زمینه حفظ و حراست از این میراث طبیعی و خدادادی دارد. این اداره موظف به نگهداری از این میراث و موظف به برگرداندن حیات مجدد در این اکوسیستم است.
۵. وجود حداقلی آب در رودخانه به‌صورت مستمر و در همه ایام سال به منظور احیای رودخانه و پر شدن چاه‌های آب و احیای مجدد تالاب بین‌المللی گاوخونی.
۶. با توجه به درخواست‌های مکرر مردم، جلوگیری از انتقال آب به سایر شهرستان‌ها و استان‌ها.
۷. اتمام هر چه سریع‌تر طرح‌های انتقال آب به زاینده‌رود.
۹. همکاری و همدلی همه مسئولان در استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری و مسئولان وزارت نیرو.
۱۰. اصلاح الگوی مصرف آب و ارائه آموزش‌های لازم در این زمینه به مردم.
همان‌طور که ذکر شد، علاوه بر اصلاح مدیریت، فرهنگ‌سازی در زمینه مصرف آب و همچنین آگاه‌سازی مردم در مورد عواقب خشکسالی به‌صورت کارآمدتر و جدی‌تر الزامی است. این اقدام نه‌تنها وظیفه سازمان‌های آب، محیط‌زیست و میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است، بلکه همه افرادی که دغدغه محیط‌زیست دارند و نیز سازمان‌های مردم‌نهاد باید به مقدار توان خود در این امر مشارکت کنند.
منابع:
عوامل و راهکارهای مقابله با خشکسالی در حوزه زاینده‌رود، وفا محمودی‌نژاد و سمیه ترنج.
بررسی عوامل مؤثر بر خشکی زاینده‌رود و تأثیر آن بر مشاغل شهر اصفهان، نفیسه علی‌دوستی.
تخمین تابع تقاضای گردشگری داخلی شهر اصفهان با تأکید بر خشکسالی زاینده‌رود، ریحانه ملکی و سیدمحی‌الدین احمدپور.
--------------------------------------------------------------------------
نشریه طبقه اول، دانشگاه بناب
نظر شما