مناجات شیرین در دستگاه شور

با شروع ماه رمضان، محافل دعا و مناجات‌خوانی هم گرم می‌شوند و عده‌ای از مردم تمایل دارند در جمع و در مکان‌های مقدس مثل مساجد و بقاع متبرکه دعاهای ماه رمضان را بخوانند.

سنت مناجات‌خوانی در فرهنگ ایران جایگاه خاص خود را دارد و هر کدام از اقوام ایرانی با زبان و گویش خود به مناجات با پروردگار می‌پردازند. باید توجه داشت که آنچه این روزها در برخی مجالس توسط مداحان اجرا می‌شود، دعاخوانی است و بحث مناجات‌خوانی که بر پایه شعر است، تفاوت‌های زیادی با دعاخوانی دارد.


توبه با زبان شعر و موسیقی
متین رضوانی‌پور، پژوهشگر موسیقی آیینی درباره مناجات‌خوانی به خبرنگار ایرناپلاس گفت: دعاخوانی به این دلیل که متون ادعیه به زبان عربی است، همه جا به زبان عربی خوانده می‌شود، اما چون در مناجات از اشعار فارسی استفاده می‌شود، این امکان وجود دارد که از اشعاری با گویش‌های محلی نیز استفاده شود، گرچه این اتفاق کمتر می‌افتد. خواننده‌های محلی هم ترجیح می‌دهند بیشتر از اشعار فارسی استفاده کنند. البته برخلاف شعر، عموماً از موسیقی و الحان محلی خودشان استفاده می‌کنند.


رضوانی‌پور که خود سال‌ها در حوزه موسیقی مذهبی تحقیق و پژوهش کرده است، درباره گوشه‌ها و دستگاه‌های موسیقی که در مناجات‌خوانی استفاده می‌شود، گفت: بیشتر مناجات‌ها در آواز دشتی، افشاری، بیات ترک و سه‌گاه است. برخی از گوشه‌های این دستگاه‌ها فضای محزون و غمگین دارد. در مناجات‌خوانی هم انسان در برابر خدا قرار می‌گیرد و توبه می‌کند و از خدا طلب بخشش دارد و به همین خاطر این حالات باید با لحنی متناسب ادا شود. کسی که می‌خواهد توبه کند و با خدا حرف بزند، از لحن حماسی مثل چهارگاه استفاده نمی‌کند و این طبیعی است که لحن حزن‌آلود را انتخاب کند.

نویسنده مجموعه کتاب‌های «نوحه نواحی» معتقد است انتخاب شعر هم مانند انتخاب لحن، نقش مهمی در دلنشینی مناجات و تأثیر آن دارد. مسلماً اشعار هم باید حالت گفت‌وگو با خداوند و استغاثه و استغفار داشته باشد.


سحرخوانی؛ سنتی که برافتاد
اگر یک ساعت قبل از اذان صبح در حرم امام رضا(ع) باشید، صوت خوش مناجات‌خوانی از مناره‌ها به گوشتان می‌رسد. برخی از این مناجات‌ها را استاد محمدعلی کریمخانی خوانده است. به گفته رضوانی‌پور این نوع مناجات که قبل از اذان صبح خوانده می‌شود، به دلیل آنکه در سحر اجرا می‌شود، سحرخوانی نام گرفته و از نظر شعر و موسیقی تفاوتی با مناجات‌خوانی ندارد. این سنت در گذشته رواج داشت و در شهرها و روستاها در ماه رمضان اجرا می‌شد، اما سال‌هاست که کمرنگ شده است و یکی از دلایلش بافت فشرده ساختمان‌ها و احتمال نارضایتی همسایگان مساجد است.


با لحن محلی مناجات کن
به گفته رضوانی‌پور در برخی مناطق کشور از موسیقی فولکلور در مناجات‌خوانی استفاده می‌کنند؛ در بوشهر از «شروه‌خوانی» برای مناجات استفاده می‌کنند. یا در گیلان از لحن «باباطاهری» که در مایه شور است استفاده می‌کنند. در مازندران از «حقانی» و «امیری» و در شوشتر و دزفول از لحن «مارضایی» استفاده می‌کنند و خوانندگان سنتی‌شان کماکان به این الحان مسلط و پایبند هستند.


خواننده‌هایی که مناجات‌خوان بودند
وی با اشاره به فضای مناجات خوانی مداحان جوان افزود: مناجات‌خوانی در برخی مجالس و با اجرای مداحان جوان که تسلطی بر دستگاه‌های موسیقی ندارند مدرن شده است، اما هنوز مناجات‌خوان‌های سنتی هستند و به دلیل اینکه مناجات‌خوانی شهرت و درآمد آن‌چنانی را رقم نمی‌زند، فضا به اندازه مداحی، مدرن و درهم نشده است. مداحی که سنت‌گرا است چه مدح بخواند، چه منقبت یا مناجات بخواند، دقیقاً مسیر خودش را طی می‌کند و عموماً سنتی‌ها به گوشه‌های موسیقی آشنا هستند.


رضوانی‌پور درباره هنرمندان و خواننده‌هایی که در قدیم مناجات هم خوانده‌اند می‌گوید: من مناجات‌هایی از بزرگان آواز ایران، مانند سید حسین طاهرزاده، جناب دماوندی و تاج اصفهانی شنیده‌ام و البته سیدجواد ذبیحی علاوه بر هنر و مهارتی که در آواز داشت، با اجرای مدح و مناجات‌هایی از رادیو، خود به‌نوعی مناجات‌خوانی اصیل و درست را در دوره معاصر بنا نهاد و الگوی بسیاری از خواننده‌های مذهبی شد. در این سال‌ها هم استاد محمدعلی کریمخانی و استاد احمد مراتب نمونه‌های مناجات بسیار خوبی اجرا کرده‌اند.