جامعه‌ای كه ظرفیت حل مسأله ندارد، امیدوار نیست

اوضاع نابسامان اجتماعی و اقتصادی در جامعه امروز كشور، می‌‏تواند منجر به آسیب‏‌های جدی به روح و روان جامعه شود. افسردگی، ناامیدی، اضطراب، خشم و خشونت، هراس اخلاقی و افزایش بزهكاری از جمله این آسیب‌‏ها هستند كه در بزنگاه‌‏های بحرانی بروز و ظهور بیشتری می‏‌یابد. در چنین شرایطی، امید اجتماعی و شناخت پارادایم‌های آن، نقشی بسزا و غیرقابل ‌انكار دارند و در تخفیف یا تشدید این دست آسیب‏‌های روانی و اجتماعی می‌‏توانند نقش بازی كنند. امید اجتماعی می‌تواند موجبات شكیبایی، امیدواری و تاب‏‌آوری اجتماعی را فراهم آورد و ناامیدی می‌تواند هراس و اضطراب مضاعفی تولید و تحركات هیجانی اقتصادی و اجتماعی را افزایش دهد.

روز گذشته در مراسم رونمایی از كتاب «امید اجتماعی؛ چیستی، وضعیت و سبب‌شناسی» اثر هادی خانیكی، مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی نشستی نیز با عنوان امید و همبستگی اجتماعی برگزار شد.

**ناامیدی عاملی برای زوال اجتماعی

اولین سخنران این نشست، هادی خانیكی بود. خانیكی معتقد است كه مسئله امید، مسئله امروز، دیروز و فردای جامعه ماست. مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی گفت: وقتی كه جامعه‌‌ای برای خودش و دیگران قصه ناامیدی را بسراید، دچار فروپاشی می‌شود؛ اول فروپاشی ذهنی و بعد فروپاشی عینی. در واقع، ناامیدی عاملی برای زوال اجتماع و انهدام یك ملت است. جامعه‌ای كه دچار ناامیدی شود، نمی‌تواند روی پای خودش بایستد. مشكلات غیرقابل كتمان جامعه را می‌توان با امید و ایجاد ظرفیت‌های بزرگی حل كرد.

**به هر بهانه‌ای امید را زنده نگه داشت

خانیكی با بیان اینكه باید به هر بهانه‌ای امید را زنده نگه داشت، افزود: امید و امید اجتماعی به موضوعی مهم در ایران و جهان تبدیل شده است. باید در جامعه به گسترش امید ادامه داد و به همین دلیل، موسسه رحمان به دنبال برگزاری دومین همایش امید است. این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی با اشاره به وضعیت كنونی كشور و وجود محدودیت‌هایی در جامعه، اظهار كرد: در زمانی كه شرایط كشور خطیر است، گفت‌وگو می‌تواند بهترین راه‌حل برای عبور بحران فروبستگی و ناامیدی به سمت گشودگی و امید باشد.

وی ایجاد امید در جامعه را از مهم‌ترین اقدامات مسئولان كشور برای عبور از بحران‌های كنونی دانست و گفت: البته این موضوع به این معنی نیست كه همه مسائل را می‌توان با امید حل كرد، بلكه می‌توان در میان پارادوكس‌های مختلفی كه در جامعه امروز ما وجود دارد، انتخابی مهم باشد.

**امید اجتماعی متغیر مهمی برای توسعه یك كشور است

در ادامه حمیدرضا جلایی‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران گفت: امید اجتماعی یك احساس جمعی مثبت است كه در جامعه ساخته می‌شود؛ یعنی یك ساختار متصلب نیست كه باشد یا نباشد. امید اجتماعی متغیر مهمی برای توسعه یك كشور است كه با آن می‌توان اندكی از نابسامانی‌های كشور را مهار كرد. بر اساس پیمایش‌های اجتماعی كه در دسترس ماست و همه می‌دانیم، امید مردم نسبت به نهادهای عمومی پایین آمده است. از این جهت یك نوع ناامیدی در كشور وجود دارد و پویش‌های جمعی از اصلاح‌جویی تا تحول‌طلبی امیدوار كننده نیست. بنابراین رفع ناامیدی اجتماعی یك مسئله جدی است كه باید به آن توجه كرد. علایم دیگری وجود دارند كه بحث ناامیدی اجتماعی را جدی می‌كند، اینكه همه جوامع حتی جوامع اروپایی یك روند مهاجرتی دارند، اما در ایران آن‌هایی كه مهاجرت می‌كنند چنین احساس می‌كنند كه چشم‌انداز روشنی از آینده كشور نمی‌توان ارائه داد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران افزود: به‌رغم اینكه در شرایط ناامیدكننده‌ای هستیم، اما اتفاقاتی در جامعه رخ می‌دهد كه می‌تواند امیدواری را در جامعه تقویت كند. آخرین مورد هم همین سیل فروردین بود. این اتفاق به همراه زلزله، بزرگ‌ترین بلای جمعی بود كه در 100 سال اخیر در ایران اتفاق افتاد. به نظر می‌رسید این ضربه‌ای كه كشور خورد ناامیدی را افزایش دهد، اما تمام شواهد و قراین امیدواری را نشان داد و همبستگی مردم در این سیل ستودنی بود.

**امید علیه امید

محمدمهدی مجاهدی، مدرس و پژوهشگر علوم سیاسی دیگر سخنران این نشست بود و از امید علیه امید سخن به میان جمع آورد. مجاهدی توضیح داد: امید را دست‌كم به دو معنا می‌شود استفاده كرد؛ یك دسته از استفاده‌های امید علیه امید زمانی است كه ما امید را در معنای آرزو داشتن به تحولی بر خلاف همه و قوانین و محاسبات موجود و شواهد مختلف تعبیر می‌كنیم. برای مثال، وقتی كه با بیماری سروكار داریم همه شواهد بر این دلالت می‌كند كه درمانی برای او وجود ندارد، ما اینجا به القا و تلقین امیدواری به اطرافیان این بیمار می‌پردازیم. این امیدی واهی و از جا در رفته است و ریشه در تفكر و تجربه‌های اسطوره‌باور دارد، امیدی كه نه كمكی به بیمار می‌كند و نه به بازماندگان او. در این وضعیت امید علیه امید عمل می‌كند.

**امید به مشروعیت داشتن به‌جای امید به كارآمدی یكی از زمینه‌های امید محال است

وی اظهار كرد: اما امید بی‌محل لایه‌های پیچیده‌تری دارد؛ نوعی تقدیراندیشی خوشبیانه است و حالتی بخت‌انگارانه دارد. یكی از زمینه‌های این امید محال در زمینه سیاست، امید به مشروعیت داشتن به‌جای امید به كارآمدی است. این مغالطه فوق‌العاده وحشتناكی است كه از یك زمانی به بعد در فرهنگ سیاسی ما رواج پیدا كرد كه گرفتاری‌های حوزه كارآمدی را به درخشش‌های نظری و مفهومی در حوزه نظری به توجیه‌های مشروعیت‌تراشانه حواله می‌دهیم و گمان می‌كنیم كه اگر یك وضع یا وضعیت سیاسی واجد مشروعیت درخشانی در عرصه مفهومی است، این درخشش مشروعیتی می‌تواند عذرخواه آن تیرگی ناكارآمدی باشد.

این پژوهشگر یكی دیگر از زمینه‌های امید واهی را انسدادباوری دانست و اضافه كرد: چه در میان اصلاح‌طلبان و چه در میان اصولگرایان این انسدادباوری وجود دارد. بسیاری از افراد این دو جناح این را پذیرفته‌اند كه ظرفیت‌های حل مسئله این نظام سیاسی پایان یافته است. البته معتقد هستند كه باید راه‌حل‌هایی پیدا كرد. اصولگرایان انسدادباور ممكن است به دامان نظامی‌گری بیفتند و اصلاح‌طلبان انسدادباور ممكن است بدون سنجش مشاركت امكانات مردمی به دام تحریم مكانسیم‌های دمكراتیك انتخاباتی و خیابان بغلتند.

**افزایش امید اجتماعی از طریق كنش‌های مسئولانه

اما قسمی دیگر از امید وجود دارد كه تكلیفش مشخص است و نتایج روشن‌تری دارد. بنابراین امید اصیل، امید بهبودباورانه است. این امیدی است كه از قِبل مشاركت‌ورزی و كنشگری مسئولانه همه آحاد جامعه توانایی حل مسئله در آن جامعه شكل می‌گیرد. جامعه‌ای كه ظرفیت حل مسئله پایین داشته باشد، نمی‌توان به آن امید داشت. بنابراین امید خلق كردنی است نه كشف كردنی؛ یعنی امید اجتماعی را باید از طریق كنش‌های مسئولانه افزایش داد. خلق راه‌حل مسائل از طریق كنشگری فعال در جامعه به‌وجود می‌آید. امید از درون كنشگری ما زاده می‌شود.

**ارتباط همبستگی اجتماعی با امید اجتماعی

رضا امیدی، عضو هیئت علمی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران آخرین سخنران این نشست بود كه از همبستگی اجتماعی و در ساحت سیاستگذاری سخن گفت. اینكه این همبستگی اجتماعی در سیاستگذاری چگونه می‌تواند امید و ناامیدی را خلق كند. امیدی گفت: همبستگی اجتماعی دو عنصر بنیادین دارد؛ اول تقویت حداكثر انواع پیوندهای اجتماعی و دوم كاهش حداكثری انواع نابرابری‌های اجتماعی، طبقاتی، جنسیتی، قومیتی و مذهبی و هر مسئله‌ای كه در این زمینه می‌گنجد. در كل، همبستگی اجتماعی دارای سطوح مختلفی است. یك سطح از آن همبستگی‌های افقی هستند كه معرفش در حوزه‌های رفاه و سیاستگذاری اجتماعی همین نظام‌های بازنشستگی و صندوق‌های بازنشستگی هستند. اساساً نظام تأمین اجتماعی و بیمه اجتماعی بنا دارد سطحی از همبستگی اجتماعی در هر دو مؤلفه یعنی هم تقویت پیوندهای اجتماعی درون نسلی و بین نسلی و بین طبقاتی و هم كاهش سطح نابرابری‌های اجتماعی از طریق پوشش دادن ریسك‌های اجتماعی و شغلی به همراه داشته باشد.

**كالایی‌زدایی در حوزه‌های اجتماعی

این عضو هیئت علمی دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران تصریح كرد: در تحقیقی كه دو پژوهشگر درباره سیاست‌های شادی انجام داده‌اند، سه ویژگی مشترك در میان كشورهای برتر دیده می‌شود. اول اینكه سطح بالایی از كالایی‌زدایی در حوزه‌های اجتماعی دارند؛ یعنی اینكه شما وقتی در نظام آموزشی، مسكن، بهداشت و غیره از خود مسئولیت‌زدایی می‌كنید، عملاً شما امیدزدایی می‌كنید. در مواردی از دانشجویانم می‌شنوم كه وقتی همه چیز این‌قدر گران و دور از دسترس شده است، با این سطح حقوق‌ها چرا باید كار كنیم؟

وی ادامه داد: مسئله دوم این است كه شما می‌بینید در این كشورها سطح بالایی از حقوق اجتماعی، تشكل‌یابی گروه‌های مختلف صنفی و قراردادهای اجتماعی رعایت شده است. نكته آخر هم این است در فضای سیاسی نه الزاماً در نظام سیاسی، جریان‌های چپ هنوز صدا دارند.

**تسخیر سیاستگذاری‌های اجتماعی، مهلك امید اجتماعی

امیدی گفت: نكته‌ای را می‌خواهم مطرح كنم كه به تضعیف امید اجتماعی و همبستگی اجتماعی منجر شده است و آن تسخیر سیاستگذاری‌های اجتماعی است. این مسئله در سیاستگذاری اجتماعی ما در طی پنج سال اخیر خیلی احساس شده است. به‌طوری كه جامعه احساس می‌كند عرصه سیاستگذاری مدام دارد از منافع جمعی و عمومی فاصله می‌گیرد و به سمت تأمین منافع گروه‌های خاص محدود می‌شود و تأمین منافع منحصر به این افراد است. خود این وضعیت محصول شكاف‌های درآمدی و تمركز قدرت و ثروت است. نتیجه همه این موارد، كاهش مشروعیت همه جریان‌های سیاسی و در كل نظام است.

گزارش از آسو محمدی