از اواخر اسفندماه تا همین چند روز گذشته، کشور درگیر سامانه‌های بارشی متفاوتی بود که تقریباً اکثر استان‌های کشور را درگیر کرد؛ به‌ویژه آنکه برخی از استان‌ها به‌ویژه استان‌های گلستان، لرستان و خوزستان درگیر سیلاب‌های شدید شدند که خرابی‌های بسیاری به بار آورد. اما موضوع مهمی که حالا پس از فروکش کردن سیلاب‌ها و اتمام بارندگی‌ها ذهن بسیاری از کارشناسان را به خود درگیر کرده است و آن‌ها دائماً درباره آن هشدار می‌دهند، موضوع زمین لغزش در مناطق سیل‌زده و مناطقی است که بارندگی‌های شدیدی را تجربه کرده‌اند. در این میان، روستاهایی که در دامنه کوه‌ها قرار دارند، بیشتر در مرکز توجه قرار گرفته‌اند، چرا که هر لحظه ممکن است خاک‌ها و توده‌های سنگی از بالای کوه به سمت پایین سرازیر شوند. بر اساس گزارشی که دیروز منتشر شده است، ۹۲ روستا در لرستان، بیش از ۲۰ روستا در گلستان و حدود ۵ روستا در خراسان شمالی در خطر زمین لغزش قرار دارند.
مرتضی طالبیان، عضو هیأت علمی پژوهشکده علوم زمین با اشاره به اینکه زمین لغزش یکی از پدیده‌های طبیعی مخرب زمین‌شناسی است، در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید شرایط مناسب برای زمین لغزش وجود شیب و همچنین لایه‌های زمین‌شناسی است که مستعد لغزش باشند، که عوامل خارجی مثل بارندگی زیاد، می‌تواند آن را تشدید کند. مثلاً اگر در کوهستان سنگ آهک یکپارچه وجود داشته باشد که خردشدگی میان آن وجود ندارد، لغزش ایجاد نمی‌شود، در چنین شرایطی ما با جدا شدن سنگ‌ها و ریزش سنگ از دامنه‌ها مواجه خواهیم بود.
**تشدید زمین‌لغزش با جاری شدن سیل
طالبیان با اشاره به اینکه زمین لغزش به این معنی است که حجم زیادی از زمین در جهت شیب حرکت کند، می‌افزاید: توده‌ای که حرکت می‌کند ممکن است کاملاً خرد شده باشد یا اینکه این توده سنگی روی لایه‌های زیرین نرم‌تری مثل مارن‌ها قرار بگیرد. لایه‌های زیرین در اثر افزایش آب که عمدتاً ناشی از بارندگی است لغزندگی بیشتری پیدا می‌کنند و به همین دلیل در جهت شیب حرکت می‌کنند. به‌عنوان مثال، اگر لایه زیرین خاک رس باشد و در معرض آب قرار گیرد، راحت‌تر تحت تأثیر نیروی باری که روی آن است، قرار گرفته و در جهت شیب حرکت می‌کند. این موضوع می‌تواند باعث تخریب منازل مسکونی، راه‌ها و سایر مراکز حیاتی شود.
به گفته او، مطالعاتی که در سطح جهانی انجام شده است نشان می‌دهد که بعد از دوره بارش زیاد، تعداد زمین لغزش‌ها افزایش پیدا می‌کند. البته این موضوع به این معنی نیست که در سایر مواقع، زمین لغزش وجود ندارد، بلکه موقعیت آن‌ها در هر زمانی قابل مطالعه است، اما شرایط لغزش بعد از بارندگی بیشتر می‌شود.
راه‌های مختلفی برای مطالعه و شناسایی زمین لغزش‌ها وجود دارد. طالبیان در این باره می‌گوید: در درجه اول می‌توان از طریق عکس‌های هوایی و تصاویر ماهواره‌ای موقعیت آن‌ها را شناسایی کرد. موضوع این است که وقتی رانش‌زمین رخ می‌دهد، در پوشش سطحی و توپوگرافی منطقه تغییراتی ایجاد می‌شود که قابل شناسایی است و می‌توان با تحلیل کارشناسان، اقدامات لازم را در مواقع بحرانی انجام داد. آنچه مسلم است خیلی از زمین لغزش‌ها در گذشته اتفاق افتاده و حرکت کرده‌اند و الان هم حرکت می‌کنند، بنابراین مکان آن‌ها کاملاً مشخص است، اگرچه بعضی از آن‌ها هم می‌توانند جدید ایجاد شود.
**نقش انسان در تشدید زمین‌لغزش
اگرچه زمین لغزش یک پدیده کاملاً طبیعی است که پدیده‌های طبیعی دیگری همچون سیل و زلزله می‌تواند آن را تشدید کند، اما موضوعی که کارشناسان آن را مطرح می‌کند، این است که برخی از فعالیت انسان‌ها و دستکاری‌های که در طبیعت انجام می‌دهند، می‌تواند شدت بیشتری به این ماجرا بدهد؛ فعالیت‌هایی مثل تغییر کاربری در نواحی حساس به زمین لغزش.
موضوعی که در سال‌های اخیر شاهد آن هستیم این است که مساحت زیادی از جنگل‌ها به‌دلیل ساخت جاده، یا منازل مسکونی یا حتی زمین‌های کشاورزی تخریب می‌شوند. این ماجرا در حالی در کشور اتفاق می‌افتد که اغلب این اتفاقات بدون مطالعه و استحکام بخشی به جاده‌ها و منازل مسکونی انجام می‌شود که در پی آن، خسارت‌های سنگینی به منازل و جاده‌ها وارد شود.
**نبود نقشه جامع زمین لغزش در کشور
طالبیان می‌گوید: متأسفانه در کشور ما مطالعه و نقشه جامعی درباره مکان‌هایی که زمین لغزش در آنجا اتفاق می‌افتد وجود ندارد. آن‌هایی هم که وجود دارد، مطالعات کمی روی آن شده است. شاید یکی از دلایل این اتفاق، گستردگی این موضوع در کشور باشد. با این حال، متأسفانه خیلی از مناطق مسکونی، جاده‌ها و مراکز حیاتی کشور در معرض زمین لغزش قرار دارند.
**روستاها و زمین لغزش
او می‌افزاید: یکی از مناطقی که زمین لغزش خیلی می‌تواند ویرانگر باشد، روستاها است. چراکه معمولاً روستاها در مرز بین کوه و دشت جایی که هم شیب مناسب و منابع آبی و چشمه‌ها وجود دارد، ایجاد شده‌اند. البته اگر نگاهی به نقشه‌ها داشته باشیم، می‌بینیم که بسیاری از شهرها هم در این مناطق شکل گرفته‌اند.
روستاهایی که در مجاورت یا روی زمین لغزش‌ها قرار دارند، چنانچه این‌ها به حرکت در بیایند، ممکن است خسارت‌های زیادی به منازل مسکونی وارد کنند. از آنجا که روستاها معمولاً قدیمی هستند و جانمایی آن‌ها از قدیم انجام شده است که مطالعاتی نداشته است، ممکن است تخریب بیشتری در آن‌ها انجام شود. البته چند سالی است در طرح‌های هادی و توسعه‌ای شهرها و روستاها به این موضوع کم و بیش توجه می‌شود، اما با این حال، باز به‌صورت جدی در دستور کار نیست که به‌عنوان یک عامل مهم مورد توجه قرار گیرد.
با این حال، به گفته او یکی از مواردی که در آن بیشتر به زمین لغزش توجه می‌شود هنگام سدسازی است. زمانی که مطالعات مربوط به سدسازی انجام می‌شود، دقت می‌شود تا عامل مخرب زمین لغزش مورد توجه قرار گیرد تا در مواقع لزوم، تکیه‌گاه‌هایی ایجاد شود که سد، تحت تأثیر زمین لغزش قرار نگیرد.
**راه‌های مقابله با زمین لغزش
این عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم زمین یکی از بهترین راهکارهای مقابله با این پدیده طبیعی را پرهیز از ساخت و ساز در مجاورت یا جلو جبهه زمین لغزش می‌داند. طالبیان می‌افزاید: اما ممکن است زمین لغزشی از قبل وجود داشته و ساخت‌وساز در آن منطقه انجام شده باشد؛ در این حالت چاره‌ای نیست که با سبک کردن بار آن و همچنین ایجاد مهاربندی‌هایی در مقابل آن، جلو حرکت آن را گرفت. در این میان با کنترل آب‌های زیرزمینی در این مناطق هم می‌توان اقدامی در جهت جلوگیری از تشدید این پدیده انجام داد. البته زمین لغزش‌های بزرگ و شناخته شده باید مرتباً مورد پایش قرار بگیرند. این پایش از طریق تصاویر ماهواره‌ای و ابزارهایی که روی زمین نصب می‌شود، قابل انجام است تا در صورت مشاهده حرکت، بتوان سازه‌هایی که در معرض خطر قرار دارند، تخلیه شوند.
گزارش از الهام کاظمی
تهران- ایرناپلاس- کارشناسان حوزه زمین‌شناسی معتقدند پس از بارش‌های شدید و سیلاب، میزان زمین‌لغزش افزایش می‌یابد و در این میان، روستاها بیشتر در مرز خطر هستند؛ چراکه اغلب روستا در مرز بین کوه و دشت، جایی که شرایط برای ایجاد زمین لغزش مناسب است، قرار دارند.