موسیقی نوروز از آفرین‌خوانی تا كرنانوازی

جاوید از برجسته‌ترین پژوهشگران موسیقی نواحی و بنیانگذار جشنواره‌های مختلف موسیقی نواحی و آیینی در ایران است.

وی از شاگردان سید ابوالقاسم انجوی شیرازی، بنیانگذار مركز فرهنگ مردم ایران در صدا و سیما بود و مسئولیت‌های فراوانی نیز برعهده داشت. هوشنگ جاوید همچنین از شاگردان دكتر محمود روح‌الامینی، دكتر محمدتقی مسعودیه و دكتر فریدون جنیدی است. با او از موسیقی نوروز سخن گفته‌ایم.

ایرناپلاس: آیا منابع مستقلی درباره موسیقی نوروز وجود دارد كه به این مقوله بدون اختلاط آن با موسیقی جشن‌های دیگر پرداخته باشد؟

جاوید: در این خصوص دو مبحث وجود دارد كه یكی از آن‌ها نوروزنامه‌خوانی است و یكی دیگر آفرین‌خوانی. نوروزنامه خیام به‌طور مستقیم به این موضوعات اشاره می‌كند.

ایرناپلاس: تاریخچه مختصری از موسیقی نوروز هست؟

جاوید: اجازه بدهید خیلی دور نرویم و به آیین‌های نوروز در دوره ساسانی بپردازیم. یكی از مسائل مهم نوروز آفرین‌خوانی است. خیلی جاها درباره مفهوم آن اشتباه شده و ترانه‌خوانی معنی شده است. آفرین‌خوانی از قوانین دین زرتشت و نوعی ستایش است. در واقع یادكرد گذشتگان و طلب رحمت برای آن‌ها به‌صورت آوازی است و در عین حال، پادشاه هم به خاطر نگهداری از آیین و گام برداشتن در راه نیاكان ستایش می‌شود و از ارواح درگذشتگان درخواست می‌شود كه مردم هم به راه نیاكان بروند.

ایرناپلاس: ساز خاصی در آفرین‌خوانی نواخته می‌شد؟

جاوید:نه. فقط آواز بود و اكنون هم در بین زرتشتیان ایران و در روز نوروز به‌صورت آوازی انجام می‌شود. در كنار آن آوازهایی خوانده می‌شد به نام مادراستانی كه ترانه‌هایی به‌صورت آهنگین درباره بهار بوده‌اند. ستایش بهار و جلوه‌های بهار. مهم‌تر از همه هم، نواختن نقاره حكومتی بود. این نقاره‌زنی در كشور ما در دوران باستان به‌دلیل این‌كه همه سواد نداشتند و دانش در خدمت قشر دبیران بود، انجام می‌شد. عده‌ای افراد، تقویم و روزشمار سال را در دست داشتند و پیشواز نوروز را اعلام می‌كردند. این دبیران به نقاره‌خوان‌های پادشاهی اعلام می‌كردند و در زمان سال‌ تحویل بر اساس دستور دبیران، نقاره شادمانی نواخته می‌شد.

ایرناپلاس: آیا نقاره‌زنی محدود به نوروز بود؟

جاوید:نه! ابتدای هر ماه نقاره زده می‌شد، اما برای نوروز فرم تغییر می‌كرد. بر اساس مطالعه‌ من سه جور ریتم وجود داشت كه به‌صورت دور بود، ادوار نوروزی و درعین‌حال ترانه‌هایی درباره بهار خوانده می‌شد. اما تا زمانی كه باربد موسیقی ساسانی را متحول كرد، ایرانی‌ها فرم موسیقی عاشقانه نداشتند و موسیقی، ستایشی، نیایشی، حماسی یا خبری بود. ورود كولیان به ایران در زمان بهرام‌گور و تحولات باربد در موسیقی كه برای هر اتفاقی نوعی موسیقی ایجاد كرد، باعث جهش موسیقی ایران شد و این جهش پس از اسلام كامل شد.

موضوع نداشتن تقویم و بی‌سوادی به نوع اعلام آیین‌های پس از اسلام نیز تسری پیدا كرد و نقاره‌زنی در زمان فرارسیدن مراسم مذهبی مثل محرم و عید غدیر و ... در كنار جشن‌های ملی مانند نوروز و سده و ... انجام شد. با پیشرفت زمانه و به‌خصوص از دوره صفوی كه نوروز با تلاش تحقیقی شیعیان هم‌پایه با بعضی اتفاقات تاریخی مانند به گل نشستن كشتی نوح و غدیرخم شناخته ‌شد، نوروزخوان‌ها كه تقویم نوروز را اعلام می‌كردند متن‌های آوازی را كه می‌خواندند به سمت متون مذهبی بردند و گاهی در مواقعی كه محرم یا واقعات مذهبی دیگر مقارن نوروز می‌شد، سوگ و مرثیه با نوروز در هم می‌پیوست. مانند نوحه‌گری‌هایی كه در شكل‌‌های بیانی آن تغییر ایجاد شد: «محرم آمد و عیدم عزا شد و ..» كه نشان از انطباق ایرانیان دارد.

شیوه‌های نوروزداری هم تغییر كرد. چون نوروز ایرانی شصت روز بود و در چهل روز نخست كه نوروز بزرگ نامیده می‌شد، مردم با پادشاه دیدار می‌كردند و در بیست روز بعد كه نوروز كوچك نام داشت، پادشاه با خاندان خودش و حاكمان كوچك دیدار می‌كرد. در حال حاضر این نوروز كوچك و بزرگ به همراه نوروز صبا و نوروز خارا در موسیقی ایران وجود دارد و در موسیقی عرب نیز با عنوان نیروز هست و در موسیقی كردی در عراق و تركیه هم گوشه‌ای به نام نك‌روز وجود دارد كه همین نوروز است. آیین نقاره و كرنای نوروزی كه در بارگاه امام رضا‌(ع) اجرا می‌شود در تاجیكستان هم برای نوروز نواخته می‌شود كه البته شادتر است و ترانه‌هایی هم همراه آن خوانده می‌شود.



ایرناپلاس: سرنا نوازی كه با صدای ساز آقای مهدی‌پور دهكردی به‌عنوان موسیقی رسمی لحظه تحویل سال در سال‌های اخیر پخش می‌شود و به‌نوعی از مهم‌ترین نوستالژی‌های نوروزی مردم است، ابداع ایشان است یا پیشینه تاریخی دارد؟

جاوید:همان‌طور كه پیش از این نیز گفته‌ام نسخه‌ پیشین این كرنا نوازی ابتدا در سال 43 - 44 توسط آقای رنجبر استاد آقای مهدی‌پور برای رادیو و تلویزیون و برای آقای انجوی شیرازی در برنامه فرهنگ مردم ویژه نوروز نواخته شد و بعد در دوره‌ای كه مرحوم بهمن بوستان در برنامه ایران‌زمین در شبكه دو حضور داشت در یك نوروز این برنامه سرنای بختیاری پخش شد كه از آهنگ‌های خبری است و پیشینه‌ كهنی برای نواختن در هنگام بیدارسازی و آماده‌سازی كوچ دارد. از آن موقع پخش آن از تلویزیون عادت شد.

اوایل انقلاب در دوره‌ای پخش نمی‌شد، اما در سال 76 در سریال پژوهشی صبح است به تهیه‌كنندگی آقای هادی سعیدی كیاسری و آقای شهیدی، من این موسیقی را در استودیو حوزه هنری از ایشان ضبط كردم كه نوازندگی دهل را هم آقای علی حیدری سورشجانی انجام دادند و پس از چند سال در سال 85 نیز آن را در سی‌دی نوروز بهار ایرانی با صدای ساز آقای مهدی‌پور دهكردی از طریق حوزه هنری منتشر كردم. این موسیقی دوباره فراگیر شد و البته احساس مرحوم مهدی‌پور دهكردی در نواختن كرنانوازی این مقام در فراگیری آن مؤثر بود. باید اضافه كنم مجموعه دوم از نوروز بهار ایرانی را آماده كرده‌ام و امیدوارم جایی برای سرمایه‌گذاری پخش آن پیدا شود.

ایرناپلاس: مجموعه‌ای به نام نوروزانه با صدای آقای منتشری چند سال پیش منتشر شد و به حال و هوای خرید و فضای بازار پیش از نوروز می‌پردازد. آیا این ترانه‌ها با مضمون‌های مشابه هم از سنت‌های نوروز بوده است؟

جاوید:این‌ها ترانه‌هایی است كه آقای مهرتاش برای نوروز ساختنند و مربوط به دوره‌ای است كه تلویزیونی به نام NIRT در ایران وجود داشت و برای آشنایی خارجی‌ها با فرهنگ نوروز خوانده شد كه آقای شجریان هم یكی دو تا ترانه در آن خوانده بود.

ایرناپلاس: آیا این ترانه‌های عامیانه به این شكل در كنار نیایش‌ها و آفرین‌نامه‌ها وجود داشته یا از ابداعات جدید است؟

جاوید: چنین ترانه‌هایی به‌صورت عامیانه كمتر وجود داشته ‌است، البته در فرهنگ‌های مختلف كردی و لری و تركی ستایش میوه‌های نوروزی بوده‌ است و هنوز هم وجود دارد. مثل ترانه‌های بایرامی آذربایجانی كه عاشیق‌ها اجرا می‌كردند و موسیقی عیدی است و اهمیت ویژه‌ای دارد و در قرن اخیر با ترانه‌هایی زیبا آهنگسازی و اجرا شده است. در میان تركمن‌ها، كردها و اقوام دیگر هم این نوع موسیقی‌ها رواج داشته است كه در مجموعه موسیقی نوروز بهار ایرانی ما آن‌ها را هم پی‌گرفتیم و بخشی را منتشر كردیم و هنوز هم ادامه دارد و امیدوارم در سال 98 بتوانیم مجموعه دوم را با همكاری متولیان و علاقه‌مندان فرهنگ منتشر كنیم.



گفت‌وگو از سپیده نیك‌رو

*اداره كل اخبار چندرسانه ای**ایرناپلاس**