مگربازرگان بعد از دولت موقت چه كار كرده كه امام نامه 66 را بنویسند؟

تفاوت مشی بازرگان و ابراهیم یزدی

ایرناپلاس: نهضت آزادی در دهه 60 حیات سیاسی دارد. مهندس بازرگان هم حضور سیاسی دارد. اما به هر حال نهضت در فرآیند رسمی سیاست ایران حذف می‌شود و این وضعیت در دهه 70 هم ادامه پیدا می‌كند. فكر می‌كنم نقش آقای مهندس بازرگان در اینكه این چالش با جریان رسمی حاكمیت حل نشد، خیلی مؤثر بوده است‌. می‌خواهم این سؤال را مطرح كنم كه فرضاً اگر جای آقای مهندس بازرگان، آقای دكتر یزدی در دهه 60 دبیر كل نهضت آزادی بودند، آیا ما باز هم شاهد حذف نهضت بودیم؟ درواقع آیا اگر آقای دكتر یزدی در آن دوره دبیركل نهضت بود، آیا این امكان وجود نداشت كه نهضت آزادی در ساخت رسمی سیاسی ایران ادامه حیات دهد؟

توسلی: از دو منظر می‌توان به این سؤال پاسخ داد: یكی اینكه مگر خود مهندس بازرگان پیشنهاد نخست‌وزیری را داده بود! و این ایراد را باید به شورای انقلاب گرفت كه چرا اشتباه كردند و به‌جای اینكه دكتر یزدی را انتخاب كنند، مهندس بازرگان را انتخاب كردند. لذا هم شورای انقلاب و هم آیت‌الله خمینی باید پاسخگو باشند. چون با این وصف آن‌ها اشتباه كردند و آن‌ها شناخت نداشتند. چون مهندس بازرگان پیشنهاددهنده نبود و گفتند یك شب هم به من فرصت دهید و بلافاصله نپذیرفتند. این وجه سلبی مسئله است، اما واقعیت این است كه مگر آقای دكتر یزدی این مسئله را قبول داشتند؟ آقای دكتر یزدی به دفعات در خاطراتشان گفتند كه اصلاً در جایگاه بنده نبوده و من اصلاً 18 سال در ایران نبودم و با شرایط ایران آشنا نبودم و این پیشنهاد دور از واقعیت است و یك كسانی كه یك مقداری توهم دارند و می‌خواهند با مهندس بازرگان برخورد كنند، فكر می‌كنند اگر فردی مثل دكتر یزدی كه انقلابی بوده و انقلابی عمل می‌كرده، نخست‌وزیر شود، اتفاق دیگری می‌افتاد. با توجه به فضای سیاسی ایران كه فضا چپ بود و همه متأثر از جنبش مسلحانه بودند، بدون تردید سرنوشت انقلاب ما بدتر از افغانستان می‌شد و توان مدیریتی ایشان بود كه توانست این دوره انتقال را طی كند.

ایرناپلاس: در زمان اشغال سفارت ما می‌بینیم كه بلافاصله آقای دكتر یزدی، با جوانانی كه وارد سفارت می‌شوند، برخلاف موضع دولت موقت همراهی می‌كند. این قبیل مسائل نشان از آن ندارد كه برخلاف مواضع ارتدوكس بازرگان، دكتر یزدی مشی عملگرایانه‌تری داشت؟

توسلی: برداشت‌های اشتباهی در سؤال شما موجود است. بسیاری از جوان‌هایی كه آن موقع انقلابی بودند و می‌خواهند عملكرد آن موقع خود را توجیه كنند، این سؤال را مطرح می‌كنند. روز یكشنبه 13 آبان بعد از ظهر دكتر یزدی از سفر الجزیره برگشته بودند و در دیداری كه با آیت‌الله خمینی داشتند، هم گزارش سفر دادند و هم آیت‌الله خمینی به ایشان می‌گویند مثل حادثه 25 بهمن بروید و این جوان‌ها را بیرون بریزید. آقای دكتر یزدی همان موقع این گزارش را گفتند و منتشر كرده‌اند.

ماجرای تماس یزدی با موسوی خوئینی

ایرناپلاس: تقریباً تمام اعضای شورای انقلاب هم موافق نبودند.

توسلی: شورای انقلاب و دولت موقت مخالف بودند. اما دكتر یزدی با توجه به اینكه دولت موقت هم به بردن شاه به آمریكا اعتراض كرده بودند و سوابقش در اسناد تاریخی هست، به آیت‌الله موسوی خوئینی‌ تلفن می‌كنند و می‌گویند به این دانشجوها بگویید كه بسیار خوب، شما به‌عنوان جنبش دانشجویی آمدید و دو روز سفارت را گرفتید. این عمل به‌عنوان واكنش در قبال اقدامی كه آمریكا انجام داده است، بسیار قابل توجیه است. ما می‌توانیم پاسخگو باشیم. این بیان دیپلماتیك است. ایشان وزیر امور خارجه هستند كه باید به لحاظ مقررات جهانی پاسخگو باشند. این صحبت را كه خود دكتر یزدی هم در خاطراتشان آورده‌اند، حالا این‌طور نقد شود كه ایشان با مهندس بازرگان همراه نبودند و ایشان عملگراتر بودند، این‌طور نیست. ایشان كاملاً به وظیفه‌شان به‌عنوان وزیر امور خارجه عمل كردند. هر چند دكتر یزدی ارتباطش با جوان‌ها خیلی بیشتر و قوی‌تر بود.

ایرناپلاس: بنابراین از نظر شما تفاوتی در حیات نهضت نداشت.

توسلی: گفتمان مهم است. چمران و دكتر یزدی، شاگردان مهندس بازرگان بودند و همان گفتمان را هم داشتند. در دوره قبل هم در غیاب مرحوم مهندس بازرگان، همان گفتمان و همان راه را ادامه دادند و امروز ما هم همان گفتمان را ادامه می‌دهیم.

نامه امام در مورد نهضت به نفع چه كسی است؟

ایرناپلاس: اواخر دهه شصت نامه‌ای بعد از فوت امام در خصوص نهضت آزادی منتشر می‌شود، در پاسخ به نامه‌ای كه وزیر وقت كشور، آقای محتشمی‌پور، در خصوص اینكه اعضای نهضت می‌خواهند وارد انتخابات مجلس شوند، از امام سؤال می‌كنند. امام تعابیری را در خصوص نهضت آزادی به كار می‌برد، مثلاً امام می‌گویند كه من از اول با آقای بازرگان و بنی‌صدر موافق نبودم و مجاهدین خلق فرزندان نهضت آزادی هستند. می‌خواهم نظر شما را در مورد این نامه بدانم. خیلی‌ها اصالت این نامه را اساساً زیر سؤال می‌برند. تحلیل شما از این نامه چیست؟

توسلی: این نامه سوابق تاریخی دارد. این نامه سال 66 صادر شده است، ولی انتشارش سال 68 بود. طبق وصیت‌نامه امام، اسنادی كه بعد از درگذشت ایشان منتشر می‌شود، باید هم خط ایشان و هم امضای ایشان باشد. وقتی این نامه منتشر شد، مرحوم مهندس بازرگان به دادگاه شكایت می‌كنند. آقای صدر حاج سیدجوادی هم وكیل ایشان بودند و دادگاه تشكیل می‌شود و می‌خواهند كه نسخه اصل را بیاورند. كسانی كه كارشناس خط هستند، تشخیص دهند و یكی دو ساعت معطل می‌شوند و نامه را نمی‌آورند. بعد آیت‌الله موسوی تبریزی كه دادستان انقلاب بودند، دیداری را با مرحوم احمد خمینی داشتند و در آنجا صحبت می‌كنند و می‌پذیرند كه این خط احمدآقا بوده است و آقای موسوی تبریزی به دفعات در مصاحبه‌شان این واقعیت را منعكس كرده بودند. ولی گفتند كه خط امام نیست و امضای ایشان است. بنابراین به لحاظ حقوقی این نامه نمی‌تواند مستند باشد. ولی به نظر من بحث شكلی آن است. باید كمی در این زمینه بیشتر بررسی شود. مهندس بازرگان سوابقشان روشن است و در حكمی كه آیت‌الله خمینی به ایشان داده‌اند، تأكید می‌كنند كه با اعتماد به سوابق مبارزاتی ایشان و سوابق مبارزات اسلامی ایشان و دیانت ایشان و صداقت و امانتشان كه در آن حكم هم هست، ایشان را به‌عنوان نخست‌وزیر منصوب می‌كنند. بعد هم كه استعفای ایشان را می‌پذیرند، مجدداً روی همین خصوصیات ایشان تأكید می‌كنند. یعنی هم به لحاظ سوابق مبارزاتی و سوابق دیانتشان و خدمات اسلامی‌شان و امانتشان، تمام صفاتی كه برایشان می‌گذارند، تأكید می‌كنند. بعد از دولت موقت مهندس بازرگان چه كاری انجام دادند كه باید چنین نامه‌ای در سال 66 نوشته شود؟ مهندس بازرگان خدمات، سوابق و گفتمانشان مشخص است.

در دهه 60 فقط نهضت آزادی ایران بود كه از مطالبات تاریخی ایران، آزادی ایران و از حاكمیت ملی و عدالت اجتماعی حمایت می‌كرد. همه كسانی كه بعد از دوم خرداد به‌عنوان اصلاح‌طلب مشهور هستند، در دهه شصت همه در طرف مقابل بودند. امروز همان گفتمان بازرگان و راهبرد اصلاحات است كه در كنگره تیرماه 59 نهضت آزادی ایران مطرح شده است. بنابراین مهندس بازرگان و گفتمان بازرگان همان‌طور كه در رسانه امروز می‌بینید و در سالگرد مهندس بازرگان هم مطرح شد، در چهلمین سالگرد انقلاب می‌تواند پاسخگوی بحران‌ها و چالش‌های جامعه باشد. بنابراین مهندس بازرگان و نهضت آزادی ایران به این نامه‌ها نیازی ندارد. سؤال اصلی این است كه آن كسانی كه می‌گویند این نامه درست است، آیا این نامه اعتباری برای آیت‌الله خمینی و نظام جمهوری اسلامی است كه در مقابل چنین شخصیتی، چنین نامه‌ای صادر شده باشد؟ این سؤال كلیدی است كه باید به آن پاسخ داده شود.

نسبت اصلاح‌طلبان و گفتمان بازرگان

ایرناپلاس: شما اشاره كردید كه اصلاح‌طلب‌های امروز، حامل همان گفتمان مهندس بازرگان در ابتدای انقلاب یا همان رفورمیسم هستند...

توسلی: آقای خاتمی یك شخص شناخته‌ شده است. شما سخنان ایشان را در دوم خرداد و سال‌های بعد و سخنانی كه در این سال‌های اخیر دارند مقایسه كنید. امروز می‌گویند اسلامی كه در آن آزادی نباشد، اسلام نیست.

ایرناپلاس: این را بنده متوجه هستم. ولی قبول ندارم كه نیروهای جناح چپ دهه 60 كه الان رفورمیست شده است، گفتمان خود را از بازرگان به ارث گرفته‌اند. به هر حال، گفتمان رفورمیسم و توسعه سیاسی، بین‌المللی است و لزوماً در چارچوب اندیشه سیاسی و فلسفه سیاسی آقای بازرگان نبوده است. با این وجود می‌خواهم این سؤال را مطرح كنم كه چرا اصلاح‌طلب‌های امروز، با وجود اینكه حامل گفتار سیاسی آقای بازرگان هستند همچنان مرزهایشان را با آقای بازرگان حفظ كرده‌اند؟

توسلی: باید این سؤال را از آن‌ها پرسید و آن‌ها باید پاسخگو باشند. برداشت من این است كه همه این‌ها نیاز دارند كه به‌روز شوند. جمعی به‌روز شدند و این صداقت و فرهیختگی را دارند كه به آنچه رسیده‌اند، آن را بیان كنند. برخی هم نرسیده‌اند كه نیاز به زمان دارند. اما نهضت آزادی ایران و مهندس بازرگان خودشان را به‌صورت انحصاری پایه‌گذار اصلاحات نمی‌بینند. این وضعیت یك فرآیند تاریخی دارد، كه مربوط به هیچ فردی نیست. وظیفه ما این است كه این گفتمان و این مطالبات تاریخی ملت ما كه از انقلاب مشروطه داشته و در نهضت آزادی ایران ادامه پیدا كرده است و جزو آرمان‌های انقلاب بوده را ادامه دهد.


گفت‌وگو از سیدعمادالدین محمودی

*اداره كل اخبار چندرسانه‌ای*