دانشگاه برای آن‌كه بتواند به مطالعات انتقادی بها دهد و با نگاهی نقادانه به ارزش‌ها و هنجار‌های تثبیت‌شده‌ی اجتماع بنگرد باید از قید سلطه‌ی دولت، بازار ... كه درصدد تحمیل مناسبات و قواعد خود به آن هستند آزاد باشد. اقتصاد دانش‌بنیان در پی مطیع ساختن این نهاد در جهت رشد سرمایه است.
همه‌ی ما حتما واژه‌ی دانش‌بنیان را به كرات شنیده‌ایم و همینطور از نقش دانشگاه در توسعه‌ی اقتصادی و لزوم ارتباط آن با صنعت آگاهیم. امروزه تقریبا تمام مسئولین مملكتی از عالی‌ترین مقام حقوقی كشور و رییس‌جمهور و هیئت دولت و وزرا و نمایندگان مجلس گرفته تا سطوح پایین‌تر و اساتید دانشگاه و برخی روزنامه‌نگاران و رسانه‌ها از اقتصاد دانش‌بنیان می‌گویند و آن را راه‌حل معضلات و مشكلات و مسیر توسعه‌ی كشور می‌دانند. همینطور از ناكارآمدی دانشگاه در برآورده ساختن نیاز‌های جامعه و دوری آن از واقعیت موجود می‌شنویم. خلاصه همگی اقتصاد دانش‌بنیان را به‌عنوان بهشت موعود معرفی می‌كنند و كاستی‌ها و كمبود‌ها و توسعه‌نیافتگی كشور را معلول عدم تحقق تمام و كمال آن می‌دانند. در این نوشتار قصد داریم تا بر تصویر رویایی این بهشت كمی گل بپاشیم و از زاویه‌ی متفاوتی به موضوع نگاه كنیم تا بتوانیم این ایده را به چالش بكشیم و نشان دهیم اقتصاد دانش و حاكم كردن مناسبات سودمحور سرمایه‌دارانه بر دانشگاه چه تأثیراتی بر استقلال نهاد دانشگاه و جایگاه انتقادی آن به‌خصوص علوم انسانی و اجتماعی دارد.
اگر بخواهیم تعریفی كلی از اقتصاد دانش ارائه كنیم می‌توان گفت: روش تولیدی است كه در آن از دانش برای ایجاد ارزش افزوده استفاده می‌شود و به همین ترتیب شركت دانش‌بنیان شركتی است كه از دانش و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه كسب سود می‌كند. از این رو در چارچوب اقتصاد دانش هر پژوهش دانشگاهی باید خروجی كمی و مادی قابل اندازه‌گیری داشته باشد تا بتواند از حمایت‌های دولتی یا صاحبان سرمایه‌ی بخش خصوصی برخوردار شود.
پر واضح است كه اثرات یك پژوهش دانشگاهی پیرامون طراحی بوژی قطار از اثر یك پژوهش در حوزه‌ی تاریخ، مادی‌تر و ملموس‌تر است یا مثلاً سنجش میزان تأثیر مقاله‌ای كه به توربین‌های گازی نیروگاه می‌پردازد از مقاله‌ای در حوزه‌ی فلسفه راحت‌تر است. به زبان ساده‌تر ارزش و منزلت یك پژوهش، پایان‌نامه یا مقاله ابتدا با این خط‌كش سنجیده می‌شود كه به چه میزان پول‌ساز است و به اصطلاح چقدر نان در آن است و چقدر برای سرمایه جذاب. به همین ترتیب استادی كه به واسطه مشاركت در قرارداد‌ها و پروژه‌ها و همكاری‌اش با صنعت پول بیشتری وارد دانشكده كند جایگاه بالاتری دارد.
تابستان 2015، 26 دانشگاه ژاپن اعلام كردند كه رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی خود را تعطیل و یا محدود می‌كنند همچنین وزارت آموزش ژاپن طی نامه‌ای به 86 دانشگاه ملی این كشور ابلاغ كرد گام‌های مؤثری را برای حذف رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی بردارند. از دلایل اجرای این طرح برنامه‌ریزی برای دو برابر شدن درآمد با تمركز بر روی رشته‌های مهندسی و فنی است.
این چنین سودمحوری و سرمایه‌سالاری تمام شئون دانشگاه را به خود می‌آلاید و جایگاه دانشگاه را به یك بنگاه صرف اقتصادی تقلیل می‌دهد كه باید حساب سود و زیانش را داشته‌باشد. تری ایگلتون منتقد ادبی بریتانیایی چنین وضعیتی را این‌گونه زیبا تعبیر می‌كند كه: «از این پس قدرت‌های اقتصادی و سیاسی پرنفوذ، اما پنهان‌اند كه سیلابس‌های درسی را می‌نویسند.»
چنین روندی منجر به حذف برخی رشته‌ها در علوم انسانی می‌شود یعنی برای سرپا ماندن‌شان یا دانشجویان متقاضی آن‌ها باید مبالغ هنگفتی به عنوان شهریه پرداخت كنند یا این رشته‌ها تقویت‌كننده‌ی ایدئولوژی حاكم باشند و یا باید سیر تجاری شدن را طی كنند و جایگاهشان در تولید و فناوری و تحقق اقتصاد دانش بازتعریف شود. در این مورد می‌توان به دانشگاه آزاد اشاره كرد كه تفاهم‌نامه‌ای را برای تأسیس شركت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌ی علوم انسانی، فرهنگ و هنر و ورزش با «ستاد فناوری‌های نرم و هویت‌ساز» به امضا رسانده‌است.
سازمان‌های دانشگاهی اكنون در ضمن سیاست‌زدوده شدن به طور روز افزونی در حال تبدیل شدن به مراكز تجاری‌اند كه در ایران ما با معضل فضای امنیتی هم روبه‌رو هستیم؛ و گردانندگان و سیاستگذاران امروز آموزش عالی كسانی‌اند كه جنبه‌های مادی برایشان اولویت بیشتری دارد.
--------------------------------------------------------------------------
* كارشناسی مهندسی راه‌آهن، دانشگاه علم‌و‌صنعت
نشریه آرمانشهر، دانشگاه علم‌و‌صنعت
**اداره كل اخبار چندرسانه‌ای**ایرناپلاس**
تهران-ایرناپلاس- نهاد دانشگاه دارای جهت‌گیری و دیدی انتقادی نسبت به نظام اجتماعی حاكم است و این دید را مدیون فاصله‌ای است كه از جامعه دارد. به‌سان تپه‌ای بلند كه بر شهری مشرف است و از فراز آن می‌توان شهر را در قالب یك كل نگریست.