ایرنابازار- خواجه نصیرالدین طوسی از برجسته‌ترین اندیشمندان و دانشمندان جهان اسلام در سده هفتم هجری، تأثیری بی‌بدیل بر علوم ریاضی، نجوم، فلسفه و کلام اسلامی داشته است. وی نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر جهان اسلام به‌عنوان یک نابغه و اندیشمند چندبعدی شناخته می‌شود. آثار علمی او به‌ویژه در حوزه ریاضیات و نجوم، سده ها مورد استفاده قرار گرفت و پایه‌گذار بسیاری از پیشرفت‌های علمی در دوره‌های بعد بوده است.
خواجه نصیرالدین طوسی یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و متفکران تاریخ اسلام است که آثار بسیاری در زمینه‌های مختلف علمی از خود به‌جای گذاشت. طوسی به عنوان فیلسوف، ریاضیدان، منجم و متکلم، نقشی بی‌بدیل در توسعه علم در دوران خود داشت و تأثیرات گسترده‌ای بر علم و فلسفه جهان اسلام و غرب گذاشت. او در دوره‌ای زندگی می‌کرد که بسیاری از دستاوردهای علمی و فرهنگی در حال دگرگونی بودند و توانست با تأسیس رصدخانه مراغه و دیگر اقدامات علمی، پایه‌گذار تحولات مهمی در عرصه‌های علمی شود.
زندگی‌نامه خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه نصیرالدین طوسی در ۵۹۷ هجری در طوس (در نزدیکی مشهد کنونی) دیده به جهان گشود. خانواده او از جمله خانواده‌های علمی و مذهبی بود که در آن زمان نقشی مهم در علوم دینی ایفا می‌کردند. پدرش یکی از روحانیان برجسته بود که در زمینه‌های مذهبی و فقهی تخصص داشت. در دوران کودکی، نصیرالدین طوسی استعدادهای فوق‌العاده‌ای از خود نشان داد و به سرعت در رشته‌های مختلف علوم اسلامی و فلسفی پیشرفت کرد. او پس از گذراندن تحصیلات اولیه در طوس، برای تکمیل دانش خود به نیشابور و سپس به بغداد سفر کرد.
وی در بغداد در محضر اساتید بزرگی به تحصیل علوم مختلف پرداخت و در مدت زمان کوتاهی در بسیاری از رشته‌ها از جمله منطق، فلسفه و کلام به مهارت‌های برجسته‌ای دست یافت اما آنچه که زندگی علمی و کاری این دانشمند بلندمرتبه را به‌طور چشمگیری تحت تأثیر قرار داد، ورود او به دربار مغولان در زمان هولاکو خان بود.
پس از فتح قلعه الموت توسط هولاکوخان، خواجه نصیرالدین طوسی به دربار مغولان پیوست و در آنجا به عنوان مشاور علمی و فرهنگی در دربار ایلخانان مغول به خدمت پرداخت. این پیوستگی به دربار مغول فرصتی منحصر به فرد برای او بود تا آثار علمی و تحقیقاتی خود را گسترش دهد و در توسعه علم و فنون مختلف مشارکت کند.
دستاوردهای علمی و آثار برجسته خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه نصیرالدین طوسی در زمینه‌های مختلف علمی آثار فراوانی از خود به جا گذاشت که تأثیرات بسیاری بر علم آن دوران و نسل‌های بعدی داشت. در زمینه‌های ریاضیات، نجوم، فلسفه و کلام، طوسی آثار مهمی را نوشته است که همچنان در تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- ریاضیات و نجوم
خواجه نصیرالدین طوسی در زمینه‌های ریاضیات و نجوم دستاوردهای مهمی داشت. یکی از بزرگ‌ترین آثار او در این زمینه "زیج ایلخانی" است که به‌عنوان یکی از دقیق‌ترین و معتبرترین جداول نجومی در دوران خود شناخته می‌شود. این زیج بر اساس مشاهدات دقیق و رصدهای علمی در رصدخانه مراغه نوشته شد و به اصلاح و تکمیل جدول‌های قبلی پرداخت. طوسی در این اثر به بررسی دقیق حرکت سیارات، ستارگان و دیگر اجرام سماوی پرداخت و جداولی دقیق برای پیش‌بینی حرکت‌های نجومی ارائه داد.
در زمینه هندسه و مثلثات نیز به‌طور چشمگیری پیشرفت‌هایی داشت. او نظریات جدیدی در هندسه دایره‌ای مطرح و در زمینه حل مسائل مثلثاتی نیز آثار مهمی خلق کرد که بعدها به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار گرفت.
- فلسفه و کلام
خواجه نصیرالدین طوسی در زمینه فلسفه و کلام، از مهم‌ترین متفکران سده هفتم هجری به شمار می‌آید. او در آثار خود همچون "اخلاق ناصری" و "تجرید العقاید" به تحلیل و بررسی مسائل فلسفی و کلامی پرداخت و به‌ویژه در زمینه‌هایی چون مابعدالطبیعه، منطق و اخلاق نظریات مهمی ارائه کرده است. طوسی در این آثار به تبیین مسائل پیچیده فلسفی پرداخته و تأثیر بسیاری بر فلسفه اسلامی گذاشته است.
- فیزیک و شیمی
خواجه نصیرالدین طوسی در زمینه‌های فیزیک و شیمی نیز آثار علمی زیادی از خود به‌جای گذاشت. او در این زمینه به بررسی مسائل مختلف از جمله خواص مواد، واکنش‌های شیمیایی و مفاهیم علمی مشابه پرداخت و سعی کرد تا دیدگاه‌های جدیدی در این زمینه‌ها ارائه کند.
تأسیس رصدخانه مراغه
یکی از برجسته‌ترین دستاوردهای علمی خواجه نصیرالدین طوسی تأسیس رصدخانه مراغه است. رصدخانه مراغه در دوران خود به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین و معتبرترین مراکز علمی جهان شناخته می‌شد و در آنجا پژوهش‌های مهمی در زمینه نجوم و علم زمین‌شناسی انجام می‌شد.
رصدخانه مراغه با امکانات منحصر به‌فرد خود به‌ویژه در زمینه‌های مشاهده‌ای و محاسبات نجومی، توانست دستاوردهای علمی بسیاری به‌دست آورد. خواجه نصیرالدین طوسی و دیگر دانشمندان آن دوران در این رصدخانه به رصد دقیق حرکت‌های سیارات و دیگر اجرام سماوی پرداختند و اطلاعات ارزشمندی در این زمینه به‌دست آوردند.
این رصدخانه به‌ویژه به‌عنوان مرکز تحقیقات علمی و آموزشی شناخته می‌شد و بسیاری از دانشمندان بزرگ آن دوران در آنجا به پژوهش و تدریس مشغول بودند. اهمیت این رصدخانه به دلیل اهمیت تاریخی آن نبوده است، بلکه به دلیل علم و دانشی است که در آن ایجاد شده بود و سالیان متمادی بر جهان پیرامون خود اثر گذاشته بود. این رصدخانه کتابخانه ای با چندین هزار جلد کتاب خطی و ابزارهای اخترشناسی را بنا گذاشت و باید گفت کامل ترین رصدخانه ای به شمار می رفت که در زمان خود شکل گرفت و نخستین رصدخانه مجهز پیش از کشف دوربین بود.
میراث علمی و فرهنگی
دستاوردهای علمی خواجه نصیرالدین طوسی نه تنها در دنیای اسلام بلکه در جهان غرب نیز تأثیرات زیادی داشت. آثار علمی او به‌ویژه در زمینه نجوم و ریاضیات به زبان‌های مختلف ترجمه شد و در دانشگاه‌ها و مراکز علمی غربی مورد استفاده قرار گرفت. در واقع، دستاوردها و آثار او یکی از اصلی‌ترین منابع علمی در دوران قرون وسطی برای پژوهشگران غربی بود و بسیاری از نتایج پژوهش‌های این اندیشمند بزرگ به‌عنوان منابع معتبر در تاریخ علم شناخته می‌شوند.
خواجه نصیرالدین طوسی بر بیشتر علوم روزگار خویش همچون فقه، حکمت، کلام، منطق، اخلاق، طب، نجوم، ریاضیات، ادبیات و فن شعر و موسیقی اشراف داشت و آثار و تألیفاتی از خود به یادگار گذاشت. همچنین بزرگانی همچون علامه حلی، قطب الدین شیرازی، کمال الدین افسطی، سید رکن الدین استرآبادی و ابن الفوطی بغدادی در زمره شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی به شمار می روند.
تحریر اصول اقلیدس، تحریر مجسطی، زیج ایلخانی، اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف، اساس الاقتباس، زبده ادراک فی هیأت افلاک و شرح اشارات از تالیفات خواجه نصیرالدین طوسی است.
سخن پایانی
خواجه نصیرالدین طوسی نه تنها در زمان خود به‌عنوان یک دانشمند برجسته شناخته می‌شد، بلکه تأثیرات علمی او در سده‌های بعدی نیز ادامه یافت. او با تأسیس رصدخانه مراغه و نگارش آثار علمی مهم در زمینه‌های مختلف، پایه‌گذار تحولات علمی و فرهنگی بزرگی شد که بر نسل‌های بعدی تأثیر گذاشت.
پنجم اسفند ماه از طرف شورای عالی انقلاب فرهنگی به پاس یک عمر تلاش و کوشش خواجه نصیرالدین طوسی، اخترشناس، ریاضیدان، عارف، شاعر، پزشک، فیلسوف، منجم و معمار برجسته ایران‌زمین به عنوان "روز بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی" و "روز مهندسی" نامگذاری شده است. این تصمیم با هدف گرامیداشت خدمات علمی و فرهنگی این دانشمند فرهیخته گرفته شده است، تا بدین شکل نام و آثار او در تاریخ علم و فرهنگ ایران همیشه زنده بماند و از غبار فراموشی به دور بماند. این روز فرصتی برای یادآوری دستاوردهای بی‌شمار خواجه نصیرالدین طوسی و تاثیر عمیق او در پیشرفت‌های علمی و فرهنگی است.