ایرنابازار- مساجد کهن و تاریخی ایران در زمره جاذبه‌های فرهنگی و دینی کشور با معماری ایرانی و اسلامی به شمار می روند که یادگار دوران باشکوه گذشته هستند. معماری چشم نواز آنها، تحسین هر بیننده ای را به خود جذب می کند و در زمره جذاب‌ترین اماکن توریستی کشور به شمار می روند.
در ادامه درباره برخی از مساجد کهن ایران مطالبی را می خوانیم:
مسجد جامع فهرج یزد؛ قدیمی ترین مسجد ایران
مسجد جامع فهرج یزد با بنای تاریخی ۱۴۰۰ ساله متعلق به صدر اسلام محسوب می شود که در روستای فهرج یزد قرار دارد. این مسجد تنها مسجدی در جهان به شمار می رود که ساختمان آن تا به امروز بدون تغییر مانده است. مسجد فهرج در۳۰ آذر ۱۳۴۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروزه به عنوان قدیمی ترین مسجد در ایران از آن یاد می شود. معماری این مسجد شبستانی، بدون ایوان و با تک مناره خشتی است و هشت ستون بزرگ، شبستان کوچک، مناره گلی و ۲ محراب دارد و متعلق به دوره ساسانیان است.
معماری مسجد جامع فهرج با معماری مسجدهای دیگر متفاوت است. به گونه ای که گنبد ندارد و هیچ گونه کتیبه، کاشی کاری و تزئینات خاصی در آن مشاهده نمی شود و در آن از آجرهای خشتی بزرگ، گوشه سازی‌های بیضی شکل و طاق‌های گهواره‌ای استفاده شده است. این مسجد دارای بخش های میان سرا، شبستان اصلی، شبستان زمستانی، ورودی‌ها و مناره است. استان یزد در زمره کهن‌ترین شهرهای ایران به شمار می رود که به علت آثار باستانی و تاریخی از اهمیت فراوانی برخوردار است و به گونه ای که قدمت روستای فهرج یزد را حدود پنج هزار سال عنوان کرده اند.
مسجد نصیرالملک شیراز؛ مسجد نور و رنگ
مسجد نصیرالملک در زمره مساجد تاریخی شیراز محسوب می شود که حسنعلی‌خان نصیرالملک از بزرگان سلسله قاجار آن را بنا نهاده است و و به دوره قاجار باز می گردد. این مسجد در محله گودعربان و خیابان لطفعلی خان زند قرار دارد و به‌دلیل نورهای رنگارنگی که از پشت شیشه‌های رنگی آن در روز در فضای مسجد شکل می گیرد، جلوه ای زیبا دارد. این مسجد به نام مسجد صورتی نیز شهرت دارد و معماری آن را محمد حسن معمار بر عهده داشت و از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ هجری ساخت آن زمان برد.
مسجد نصیر الملک از نظر کاشی کاری و مقرنس کاری، شاهکاری بی بدیل است. این مسجد صحن وسیعی دارد که در سمت شمال آن قرار دارد. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ است که سقف آن با کاشی های رنگارنگ مزین شده و دارای ۲ شبستان شرقی و غربی است. در حال حاضر مسجد نصیر الملک بیشتر به‌عنوان مسجد-موزه به فعالیت می پردازد. این اثر در ۳۰ خرداد ۱۳۵۸ با شماره ثبت ۳۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد جامع دزک سراوان، مسجدی شکوهمند و منحصر به فرد
مسجد جامع دزک در بندر چابهار سیستان و بلوچستان واقع شده و معماری آن به سبک خراسانی است و نقشه این مسجد، همچون مسجدهای جامع فهرج و تاریخانه دامغان به شمار می رود و در زمره شاخص ترین بناهای سراوان است. مسجد دزک در ۱۳۷۷ به عنوان یکی از آثار و بناهای ملی ایران به ثبت رسید.
مسجد دزک زیربنای ۹۰۰ متر مربع دارد و به صورت مستطیل با ابعاد ۲۵ در ۳۵ متر است. عرض دیوارهای آن یک و نیم متر در ارتفاع ۶ تا هشت متر به شمار می رود. این مسجد دارای شبستان تابستانی و ۱۵ ستون مدور خشتی است که محل قوس های ستون حدود پنج تا هشت سانتی متر جلوآمدگی دارد. شبستان هایی که در قسمت غربی هستند با دیوار هایی که طاق و طاقچه دارند، تزیین شده اند و محراب و منبر خشتی مسجد در این مکان قرار دارد. شبستان زمستانی دارای پنج ستون و وضوخانه است که در گوشه شمال شرق مسجد قرار دارد و چله خانه هم ساخته شده که برای عبور عابران است.
برای ساخت این بنا از خشت خام استفاده شده است. تا چندین دهه پیش از در چوبی که از درخت گز ساخته شده بود، برای عبور و مرور استفاده می شد که امروزه در بخش انتهای ایوان جنوبی مسجد قرار دارد.
مسجد کبود تبریز از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی
مسجد کبود تبریز از مشهورترین مساجد ایران و از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی به شمار می رود که در ۸۴۵ هجری بنا شده که به دلیل آن که رنگ کاشی‌های آن به رنگ لاجوردی است، به مسجد کبود معروف شده است و به دوران پادشاهی قراقویونلوها دودمانی ترکمان بازمی گردد. این مسجد به دستور سلطان جهانشاه، فرمانروای قراقویونلوها ساخته شده است و یکی از چهار مسجد تزیین شده با کاشی‌کاری‌های آبی در جهان محسوب می شود و نام مسجد کبود با توجه به رنگ نمای این بنا انتخاب شده است.
بنای مسجد کبود بخشی از مجموعه‌ای گسترده به شمار می رفت که در برخی منابع تاریخی از آن با عنوان عمارت مظفریه یاد کرده‌اند. سبک معماری در عمارت مظفریه، آذری بود. بیشتر قسمت‌های مسجد با آجر ساخته شده و در قسمت‌هایی سنگ مرمر به کار رفته است. بنای اصلی چهارگوش و مربعی شکل محسوب می شود و در وسط صحن مربع شکل مسجد یک حوض وجود دارد و ۲ طرف صحن، شبستان‌ها قرار گرفته‌اند. در این مسجد تلفیقی از آجر و کاشی‌کاری معرق وجود دارد. گنبد آجری بالای سقف مسجد پس از زلزله ای که در حدود چندین سده پیش رخ داد؛ تخریب شد و اثری از گنبد قدیمی وجود ندارد.
معماری این مسجد با کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی، نقش و نگارهای اسلیمی و طراحی نوین هندسی بسیار حائز اهمیت است. در گذشته مسجد کبود را با نام‌های دیگری همچون گوی مسجد، مسجد شاه جهان و عمارت مظفریه شناخته می شده است. مسجد کبود تبریز در ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مسجد گوهرشاد مشهد، شاهکاری بی بدیل در حرم امام هشتم(ع)
مسجد گوهرشاد با یک گنبد فیروزه‌ای بزرگ در دوره تیموری به دستور گوهرشادبیگم همسر شاهرخ تیموری در ۸۲۱ هجری بنا نهاده شد. ساخت این مسجد تاریخی ۱۲ سال طول کشید. این مسجد در زلزله ۱۰۸۴ آسیب دید و همچنین در ۱۳۳۰ هجری در گلوله‌باران روس‌ها با آسیب همراه شد. ایوان مقصوره و بخش‌های دیگر مسجد میان سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۱ بازسازی شدند و مسجد به شکل امروزی درآمد. مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا(ع) قرار دارد و به همین علت در زمره مساجد پربازدید است.
مسجد گوهرشاد با زیربنایی ۹ هزار و ۴۰۰ متر مربعی به سبک مساجد چهار ایوانی ساخته شده و دارای چهار ایوان بزرگ و هفت شبستان است و صحن مربع شکل آن به مساحت ۲ هزار و ۲۰۰ متر مربع مساحت دارد. نام چهار ایوان مختلف این مسجد ایوان مقصوره، ایوان دارالسیاده، ایوان اعتکاف و ایوان شیخ بهاء الدین است. در میانه ایوان‌ها هفت شبستان بزرگ و ۲۸ در ورودی و خروجی بخش‌های گوناگون مسجد را به هم وصل کرده است. در اطراف ایوان مقصوه تعداد ۲۲ غرفه و ۶ طاق‌نما وجود دارد. گنبد این مسجد زیبا با ۴۱ متر و استفاده از آجرهای لعاب‌دار و خط کوفی این مسجد را به یکی از زیباترین مساجد ایران تبدیل کرده است.
مسجد آقا بزرگ کاشان، تجلی گر عظمت و شکوه
مسجد آقابزرگ کاشان در بافت تاریخی کاشان قرار دارد و در دوره قاجار و در حدود ۱۲۵۰ هجری به مدت هشت سال ساخته شده است. در مدخل اصلی مسجد یک جفت در چوبی نفیس قرار دارد که با گره چینی و گل میخ تزیین شده است که با توجه به منابع مکتوب، تعداد ۶ هزار و ۶۶۶ گل میخ در دو لنگه در به کار رفته که این عدد به تعداد آیات قرآن کریم است.
مسجد آقابزرگ سردر زیبایی دارد که سقف آن با مقرنس های معلق گچی و نقاشی تزیین شده و دیوارهای جلوخان از کتیبه بالای سردر تا کف تختگاه های طرفین درگاه با کاشی های خشتی الوان پوشیده شده است. تمام این بنا همچون گنبد در زمره بزرگترین گنبدهای آجری به شمار می رود که با آجر ساخته شده و تزیینات زیادی چون کاشی کاری، آجرکاری، کتیبه های نفیس گچی و کاشی، مقرنس کاری، خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی در این بنا استفاده شده است. گنبدخانه این مسجد بر روی هشت پایه بزرگ بر پا شده است تا در فضاهای گنبدخانه در فصل های گرم، هوای خنک در جریان باشد.
این مسجد سه شبستان دارد و گنبدخانه و فضاهای کناری آن به عنوان شبستان تابستانی استفاده می شده است و ۲ شبستان زمستانی یکی در طبقه همکف و دیگری در طبقه تحتانی مسجد وجود دارند. مسجد و مدرسه آقابزرگ در ۱۱ آذر ۱۳۳۰ خورشیدی با شماره ۳۸۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. نکته مهم در ارتباط با این بنای مهم تاریخی تلفیق مسجد و مدرسه در یکدیگر محسوب می شود.
مسجد تاریخانه دامغان در زمره بناهای اوایل دوره اسلامی
مسجد تاریخانه درجنوب شرقی دامغان در استان سمنان و هویت این شهر است و از نخستین مساجد ایران و از قدیمی ترین بناهای پس از اسلام و مربوط به دوره ایلخانی به شمار می رود که پیشینه آن را میان سال ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری عنوان کرده اند. «تاری» به معنای خداست و تاریخانه معنای «خدای‌خانه» دارد. برخی بر این باورند که این مسجد پیش تر آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناریخانه خوانده اند و سپس به تاریخانه معروف شده است.
ساختمان مسجد دربردارنده یک صحن یا حیاط مرکزی است که اطراف آن را رواق‌های سرپوشیده در برگرفته است. مناره ای دایره شکل در این مسجد وجود دارد و دارای کتیبه ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی است که به نام بانی آن، بختیار در ۴۲۰ هجری نامگذاری شده است. ارتفاع کنونی این مناره، ۲۶ متر است و ۸۶ پله دارد. محیط آن در پایین ۱۳ متر است و در بالا به ۶٫۸ متر می رسد.
ستون‌هایی مدور در این مسجد قرار دارد که با آجرهایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ سانتی‌متر ساخته شده و به نام چهل ستون معروف است. تعداد ستون‌ها ۲۶ عدد است که این ستون‌ها ۱.۵ متر قطر دارند. ۱۸ ستون از این تعداد در یک طرف و پنج ستون در طرف دیگر و سه ستون در مقابل قرار گرفته است.
مسجد تاریخانه دامغان ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این بنای تاریخی از بناهای بی نظیر ایرانی محسوب می شود که هیچ معماری غیر ایرانی در آن به کار نرفته است. منار آجری بلندبالایی که در کنار این مسجد قرار دارد، به یادگار مانده از دوره سلجوقیان است که با نقش و نگارهایی زیبا، هنر معماری آن دوران را به تصویر می‌کشد.
مسجد رانگونی‌های آبادان؛ زیباترین مسجد جامع جنوب ایران
مسجد رانگونی‌های آبادان، زیباترین مسجد جامع جنوب ایران و برای دوره قاجار است. این مسجد در جنوب‌غربی پالایشگاه نفت آبادان و در کنار اروندرود قرار دارد. مهاجران هندی، پاکستانی و برمه‌ای که برای کار در پالایشگاه نفت راهی آبادان شده بودند، این بنا را در ۱۲۹۹ خورشیدی ساختند. تکمیل این مسجد حدود هشت سال به طول انجامید.
این مسجد دارای ۲ گلدسته بزرگ و ۲ گلدسته کوچک، شبستان، حیاط اصلی، محراب و مئذنه است و معماری آن شبیه معماری آثار هندوستان محسوب می شود و تزیینات و معماری‌های آن از مساجد ایران متفاوت است. از ویژگی‌های مسجد، محراب گلگونه‌ای به شمار می رود که بسیار چشم نواز است و رنگ‌های گوناگون و طرح‌های نقش‌بسته بر دیوارهای محراب، نمادی از بهشت محسوب می شود.
این بنای تاریخی ۹ فروردین ۱۳۷۸ به شماره ۲۲۸۹ به عنوان یکی از آثار ملی در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسید.