به گزارش ایرناپلاس؛ یکی از موضوع‌هایی که در سینمای کشور ما به آن توجه شده و آثار متعددی را درباره‌اش ساخته‌اند، زن، مادر و جایگاه این شخصیت در خانواده و جامعه بوده است؛ تا جایی که نقش‌های بسیار ماندگار و خاطره‌انگیزی از این شخصیت در سینمای ما وجود دارد و بر خلاف نقش پدر، یکی از شخصیت‌های مورد توجه در آثار ملودارم است. البته یک بخش از این آثار به حوزه دفاع مقدس و به تصویر کشیدن نقش مادران و زنان در آن بازه زمانی و حتی سال‌های بعد از آن پرداخته است.
هر چند اگر بخواهیم جزئی‌تر به مساله نگاه به زنان در سینما بپردازیم بیشتر با اسامی مواجه می‌شویم که به عنوان مادران ماندگار در سینمای ما نقش‌آفرینی کرده‌اند. اما نباید از نقش کارگردانان زن در پرداختن به این شخصیت‌ها غافل شویم. چه کارگردانان پیشکسوت و چه کارگردانان زن امروزی، در کنار دیگر فیلمسازان مرد دغدغه بسیاری در به تصویر کشیدن زنان و مادران این سرزمین در قشرهای مختلف و با مشکلات متعدد داشته‌اند.
نمایش «شیار۱۴۳» به مناسبت روز جهانی زن
به مناسبت روز جهانی زن، مراسم بزرگداشتی با حضور نرگس آبیار یکی از کارگردان زن موفق سینمای کشور در اسپانیا برگزار شد. گفته شده که هدف از برگزاری این مراسم تجلیل از سینماگران زن و به تصویر کشیدن آثارشان در چارچوب روز جهانی زن بود و این مراسم از ۵ تا ۱۷ مارس (۱۵ تا ۲۷ اسفند) با پخش فیلم‌های مختلف از زنان سینماگر ادامه خواهد داشت. فیلم «شیار ۱۴۳» اثر تحسین شده آبیار به عنوان فیلم افتتاحیه این برنامه برگزار شد.
در این مراسم نرگس آبیار ضمن پاسخگویی به پرسش‌های شرکت‌کنندگان در مورد فیلم‌های شیار ۱۴۳ و نفس، گفته است: زنان از قدرت خارق‌العاده برخوردارند و باید به این مساله ایمان داشته باشند.
در همین رابطه به بررسی نقش زنان در آثار سینمایی کشور پرداختیم که آیا با وجود تعدد این شخصیت در فیلم‌های سینمایی، به درستی و به دور از کلیشه‌های رایج به دغدغه‌ها، نیازها و شخصیت‌های واقعی یک زن و مادر پرداخته شده است؟ این موارد را از کیوان امجدیان منتقد سینما و فعال رسانه‌ای پرسیدیم.
مسیر کارگردانان زن در سینما با نگاهی زنانه
این منتقد سینما و تلویزیون درباره رویکرد سینمای کشور نسبت به نقش زنان و جایگاه آنها در جامعه به خبرنگار ایرناپلاس گفت: از دو منظر می‌توان به این قضیه پرداخت. یکی از این نگاه که چه میزان از بدنه سینما در سطوح مختلفی همچون کارگردان، فیلمنامه‌نویس، بازیگر و دیگر عوامل را زنان تشکیل می‌دهند و چه نسبتی با مردان دارند و از طرف دیگر اینکه نگاه فیلم‌ها به مقوله زن و مادر چگونه است.
در مورد بحث اول باید بگویم که در همه جای دنیا این نسبت، به سود مردان است. به عبارت دیگر در همه جای دنیا تعداد کارگردان‌های مرد چندین برابر زن‌ها هستند که در کشور ما هم همین‌گونه است. البته بسیاری از زنان وارد سینمای کشور شده‌اند؛ از خانم‌های پیشکسوت مانند رخشان بنی‌اعتماد، پوران درخشنده، انسیه شاه‌حسینی تا کارگردانان جوانی مانند مریم دوستی، منیره قیدی، آیدا پناهنده، نرگس آبیار و ... که توانسته‌اند در این عرصه حضور پیدا کنند و آثار شاخصی بسازند.
وی افزود: حضور این فیلمسازان و آثارشان نشان می‌دهد که کارگردان‌های زن در کشور، در حال پیشرفت هستند و در این مسیر رو به جلو حرکت می‌کنند. طبیعی است برخی کارها را خانم‌ها ممکن است نتوانند انجام دهند. به طور نمونه در همه جای دنیا، فیلمبردار زن به ندرت دیده می‌شود؛ چون حمل دوربین و فیلمبرداری کردن به لحاظ جسمی دشوار باشد. اما به لحاظ کارگردانی، فیلمنامه‌نویسی، طراحی لباس، طراحی صحنه و رشته‌های دیگر، زنان حضور بسیار پررنگ و فعالی دارند.
قیاس دو نگاه به یک جایگاه
به گفته این منتقد سینما، در بسیاری از کشورها، اگر نگوییم در همه فیلم‌های آنها اما در بسیاری از آثارشان نگاه به شخصیت زن آغشته به مواردی است که می‌خواهند برای فروش بیشتر و جذب مخاطب از آن استفاده ابزاری کنند. خوشبختانه در کشور ما اینگونه نبوده و در فیلم‌های ما چنین موضوع‌هایی مطرح نیست. به عبارت دیگر در آثار ما جایگاه و شانیت خانم‌ها جایگزین چنین مواردی می‌شود.
نگاه به زنان به عنوان مادر یا زنی که در جامعه کار می‌کند و هم‌دوش یک مرد در اجتماع نقش‌آفرینی می‌کند یا خانمی که نقش اصلی درام بر دوش اوست، کاملا نگاه انسانی است نه نگاهی با نگرش جنسیت‌زده.
خارج شدن از نگاه سنتی سینما به زنان
امجدیان با مروری بر فیلم‌های جشنواره امسال درباره نگاه سنتی به نقش زنان در سینما افزود: اگر مروری بر فیلم‌های جشنواره سی و نهم داشته باشیم، متوجه می‌شویم ۷ تا ۸ فیلم در آن حضور داشتند که اساسا موضوعشان زنان است. یعنی از ۱۶ فیلم حاضر در جشنواره آثاری چون «مامان»، «خط فرضی»، «بی‌همه‌چیز»، «یدو»، «ابلق»، «ستاره‌بازی» با محوریت زن بودند.
این روند نشان می‌دهد که نگاه به زن‌ها در سینمای ما از آن حالت سنتی که همیشه فقط مادر و همسر است و نقش کاملا حاشیه‌ای در درام دارد و اصلا فیلم بر شخصیت او متمرکز نیست، به آرامی خارج می‌شود. در واقع این نگاه به سمتی می‌رود که شخصیت زن به یکی از کارکترهای اصلی فیلم تبدیل می‌شود.
کارگردانی خط‌شکن در برابر کلیشه‌ها
این منتقد یادآور شد: داریوش مهرجویی جزء کارگردانانی است که توانسته پرچم این جریان، یعنی پرداختن به زنان را در دست بگیرد. با نگاهی اجمالی به آثار او متوجه می‌شویم که فقط فیلم «هامون» او درباره مرد است و بقیه آثارش مانند «لیلا»، «پری»، «بمانی» و دیگر آثارش با موضوع زن‌هاست. زن در فیلم‌های این کارگردان نقش بسیار مهمی دارد. در واقع تمرکز او بیشتر بر آن کارکتر است. این کارگردان نسبت به آن قالب‌های همیشگی درباره شخصیت‌های زنان در سینما، نوعی حالت خط‌شکنی داشته است که پیرو او افراد دیگری با این نگاه فیلم ساختند. برای مثال سهیل بیرقی از جمله کارگردانان مردی است که در سال‌های اخیر، کارگردانی خود را با ساخت فیلم‌هایی با محوریت زنان شروع کرده است.
امجدیان درباره چگونگی پرداخت کارگردانان زن به این موضوع افزود: دغدغه بسیاری از زنان کارگردانی که فیلم می‌سازند معمولا مربوط به قشر خودشان است یا اساسا تمرکزشان بر این است که کاراکتر اصلی‌شان زن باشد. به طور نمونه خانم نرگس آبیار به شدت بر این مورد تمرکز دارد؛ گرچه نگاه فمنیستی و جنسیت‌زده‌ای ندارد. اما در همه آثارش زن را به عنوان شخصیت اصلی در نظر می‌گیرد و همه چیز حول محور او می‌چرخد.
جای خالی قهرمان‌های زن در سینمای دقاع مقدس
وی درباره تصویری که فیلم‌های دفاع مقدس از زنان به تصویر کشیده شده است، بیان کرد: به اعتقاد من در سینمای دفاع مقدس نقش زن آن طوری که باید دیده نشده است. شخصیت زن در این آثار عنصری است که همچنان در سطح ماجرا و پشتیبانی کننده است و فقط در بستری که ساخته می‌شود، حضور دارد و هیچ وقت نقش اصلی ندارد.
البته در این موارد استثنا هم داریم. فیلم «شب‌بخیر فرمانده» به کارگردانی انسیه شاه‌حسینی یا «زیباتر از زندگی» یا فیلم «نجات‌یافتگان» ساخته رسول صدرعاملی آثاری هستند که زنان در آنها نقش اصلی دارند. البته چنین آثاری کم هستند.
این منتقد با بیان اینکه زنان در فیلم‌های دفاع مقدس ما فقط پشتیبانی کننده مردان هستند، خاطرنشان کرد: زنان در بیشتر اوقات فقط به عنوان همسر قهرمان و یک نقش فرعی حضور دارند. در حالی که اگر ادبیات و کتاب‌های خاطرات دفاع مقدس را مرور کنیم، می‌بینیم شخصیتی مانند فرنگیس یا سیده زهرا حسینی، نویسنده کتاب «دا» کاراکتری با شمایل قهرمانی دارند.
قهرمان‌هایی که اساسا همه چیز حول محور آنها می‌چرخد و مدیریت همه اتفاقات و جریان‌ها برعهده آنهاست. چنین اشخاصی در سینمای ما بسیار کمتر به تصویر کشیده شده‌اند. در هر جهت، نگاه به زنان در سینمای دفاع مقدس تا اندازه‌ای جا مانده است.