به گزارش ایرناپلاس، هر سال همزمان با تقدیم لایحه بودجه به مجلس، کارشناسان با رویکردهای گوناگونی به تحلیل بودجه می‌پردازند. در سال‌های گذشته، موضوع اصلاح ساختاری بودجه به کانون اصلی تحلیل‌های بودجه تبدیل شده است. محورهایی مانند وابستگی کشور به نفت، اندازه دولت در اقتصاد و آثار بودجه بر شاخص‌های کلان اقتصادی نیز محورهایی هستند که به صورت مستمر مورد توجه کارشناسان قرار می‌گیرند.
با این حال، پیش از انجام هر تحلیلی درباره بودجه، لازم است اطلاعات لازم و کافی برای انجام این بررسی‌ها در دسترس باشد. در واقع تحلیل بودجه تنها زمانی به درستی امکان‌پذیر است که اطلاعات مربط با آن از مرحله تدوین تا ارزیابی در بازه‌های زمانی مشخص به‌صورت عمومی منتشر شود، قابل نظارت باشد و در نهایت با مشارکت آحاد جامعه به تغییراتی در راستای بهبود عملکرد، در آن اعمال شود. بنابراین می‌توان شفافیت را به‌عنوان یکی از رویکردهای تحلیل بودجه در نظر گرفت.
شفافیت، مشارکت مردمی و نظارت بر بودجه یکی از رویکردهای بررسی مهم‌ترین سند مالی کشورهاست که مورد توجه سازمان بین‌المللی همکاری‌های بودجه‌ای (IBP- International Budget Partnership) قرار گرفته است.
اهمیت این رویکرد از آنجایی است که بودجه نه تنها سند مالی دولت‌ها، بلکه یکی از مهم‌ترین ابزارهای اقتصادی بوده که دولت‌ها در اختیار دارند و دسترسی آحاد جامعه به منابع عمومی، رفع نابرابری و کاهش فقر به آن وابسته است.
پیمایش بودجه باز از سال ۲۰۰۶ به ارزیابی سه شاخص درباره بودجه عمومی کشورها یعنی «شفافیت»، «نظارت» و «مشارکت مردم» می‌پردازد و از معیارهای پذیرفته شده بین‌المللی که مورد تأیید سازمان‌ها و نهادهایی مانند بانک جهانی (IMF)، سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، سازمان بین‌المللی مؤسسه‌های عالی حسابرسی (INTOSAI) و سازمان اقدام شفافیت مالی (GIFT) است استفاده می‌کند.
شفافیت بودجه چگونه ارزیابی می‌شود؟
پیمایش « بودجه باز »، ابزاری را برای دولت‌ها و فعالان جامعه مدنی فراهم می‌کند تا مشخص شود کجا و چگونه شفافیت بودجه، مشارکت عمومی در فرآیند بودجه و نظارت بر بودجه قابل بهبود است. بر این اساس، پرسشنامه‌ای شامل ۲۸۸ پرسش به متخصصان بودجه و مالیه عمومی که عموماً افراد مستقل یا دانشگاهی هستنند، داده می‌شود تا ارزیابی خود از درباره بودجه را با توجه به واقعیت‌های کشورشان از بین گزینه‌ها انتخاب کنند.
۸۳ پرسش بدون امتیازدهی و برای کمک به پژوهشگران در تکمیل پرسشنامه استفاده می‌شود و ۱۴۹ پرسش برای برای ارزیابی امتیاز و رتبه کشورها درباره میزان دسترسی عمومی اطلاعات بودجه، فرصت‌های حضور مردم برای مشارکت در فرایند بودجه و نقش قوه مقننه و مؤسسه‌های عالی حسابرسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
IBP، ایران را در گزارش‌های خود مورد مطالعه قرار نمی‌دهد، اما اندیشکده سیاست‌گذاری اقتصادی تهران با روش‌شناسی مشابه، امتیاز و رتبه ایران را برای سال ۱۳۹۶ / ۲۰۱۷ محاسبه کرده که وضعیت کشورمان در سه شاخص شفافیت، مشارکت مردمی و نظارت بر بودجه با دیگر کشورها قابل مقایسه است.
شفاف‌سازی با انتشار عمومی اسناد کلیدی بودجه
شاخص شفافیت بودجه بر دسترسی عمومی به اطلاعات بودجه تمرکز دارد. نقش و اثربخشی نظارت بر بودجه توسط قوه مقننه و نهادهایی حسابرسی مانند دیوان محاسبات و سازمان حسابرسی و مؤسسه‌های مالی مستقل مورد بررسی قرار می‌گیرد و در شاخص مشارکت مردم، فرصت‌های عمومی برای مشارکت در روند بودجه ارزیابی می‌شود.
۱۰۹ پرسش مربوط به دسترسی عمومی به اطلاعات بودجه است. در پایان، امتیاز هر کشور با توجه به نتایج این ۱۰۹ سوال، از ۰ تا ۱۰۰ محاسبه می‌شود و رتبه کشورها در «شاخص بودجه باز» مشخص می‌شود. هر چه امتیاز یک کشور به ۱۰۰ نزدیک‌تر باشد، یعنی دسترسی و انتشار عمومی به هشت سند کلیدی بودجه در آن کشور مناسب‌تر است.
بخشنامه بودجه، لایحه بودجه، قانون بودجه، سند بودجه شهروندی، گزارش عملکرد بودجه ماهانه یا فصلی، گزارش ۶ ماهه، گزارش پایان سال و گزارش تفریغ بودجه این هشت سند کلیدی را تشکیل می‌دهند. انتشار عمومی و رایگان این اسناد، موضوعی است که شفافیت بودجه در کشورها را تعیین می‌کند. سند بودجه شهروندی، گزارشی از بودجه است که بدون پیچیدگی‌های فنی و تخصصی، بودجه را به زبان ساده‌ای که برای عموم مردم قابل درک باشد، ارائه می‌کند.
امتیاز ایران در شاخص بودجه باز که شفافیت بودجه را نشان می‌دهد ۲۹ و رتبه کشورمان در بین ۱۱۷ کشور مورد بررسی، ۸۴ است. مقایسه ایران و کشورهای همسایه نشان می‌دهد افغانستان، پاکستان، ترکیه، روسیه و قزاقستان در شفافیت بودجه یا بودجه باز، عملکرد بهتری نسبت به کشورمان دارند. یعنی وضعیت انتشار عمومی و دسترسی به اسناد کلیدی مؤثر در تدوین، تصویب، اجرا و ارزیابی بودجه در این کشورها مناسب‌تر است.
عملکرد کشورها در نظارت بر بودجه
در شاخص نظارت، نقش قانون‌گذاران و مؤسسه‌ها و نهادهای نظارتی بر روند بودجه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد تا میزان توانایی نظارت بر بودجه مشخص شود. بنابراین این شاخص می‌تواند اثربخشی سازمان عالی حسابرسی و نهاد قانون‌گذاری را در نظارت بر فرآیند بودجه اندازه‌گیری کند و نشان دهد نظام بودجه به‌گونه‌ی طراحی شده که یکپارچگی و مسئولیت‌پذیری در استفاده از منابع دولتی تضمین شود یا خیر.
ایران در این شاخص امتیاز ۶۴ و رتبه ۶۳ را کسب کرده است و نسبت به کشورهای همسایه، عملکرد بهتری در بخش نظارت بر بودجه نسبت به کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان، عربستان، قزاقستان و قطر داشته است.
مشارکت مردمی در فرآیند بودجه
در شاخص مشارکت مردمی، میزان مشارکت آحاد جامعه در تدوین، اجرا و ارزیابی فرآیند بودجه‌ریزی مورد توجه قرار می‌گیرد. مشارکت مردمی در فرآیند بودجه‌ریزی از طریق دولت، مجلس و نهادهای مالی و حسابرسی فراهم می‌شود.
نتایج پیمایش بودجه باز در سال ۲۰۱۷ نشان داد در بیشتر کشورها، مردم سهم پایینی در مشارکت در روند بودجه دارند. بر این اساس، میانگین امتیاز کشورها در شاخص مشارکت مردمی در بودجه ۱۲ از ۱۰۰ است. در ایران، سازوکاری برای مشارکت مردم در فرآیندهای بودجه تعریف نشده است.