«نمایشگاه دوسالانه سفال و سرامیک که بعد از ۹ سال وقفه، بار دیگر کار خود را آغاز کرد، نشان داد که ایران امروز، کشور توانمند و سرمایه‌داری در حوزه منابع انسانی هنر به‌ویژه هنرمندان جوان است. رویکرد این دوره نیز توجه به هنرمندان جوانی است که توانسته‌اند با شناخت سنت‌ها و ارزش‌هایی که در هنر کابردی گذشتگان وجود داشته و همچنین آشنایی با هنرهای تزئینی برآمده از سفال و سرامیک که معانی آنها دغدغه امروزی جامعه است، آثاری مثال‌زدنی بیافرینند و ما را به آینده بسیار درخشان این عرصه هنری امیدوار کنند.»
این سخنان سیدمجتبی حسینی معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مراسم افتتاحیه یازدهمین دوسالانه سرامیک ایران است. رویدادی ملی که گفته می‌شود امسال با استقبال گسترده هنرمندان زن برگزار شد. طبق اخبار منتشر شده، از بین ۹۷ هنرمند راه یافته به نمایشگاه دوسالانه سرامیک که ۱۰ آبان‌ماه در فرهنگسرای نیاوران برگزار شد، ۶۹ نفر زن و ۲۸ نفر مرد بودند که بیانگر حضور ۷۲ درصدی زنان هنرمند سرامیست در این دوسالانه است.
اما با توجه به این آمارها، این پرسش مطرح می‌شود که چرا و چگونه این فرصت‌سازی برای زنان هنرمند به وجود آمده که موجب افزایش حضور آنان در این دوسالانه هستیم؟ فعالیت زنان در رونق اقتصادی و تنوع‌بخشی در تولیدات محصولات هنری و سرامیکی چه پیامدهایی دارد؟
برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها به سراغ صادق باقری مدرس سرامیک و عضو شورای سیاستگذاری یازدهمین دو سالانه سرامیک کشور رفتیم.
باقری درباره جایگاه سرامیک در هنرهای تجسمی و صنایع‌دستی و تاثیر برگزاری دوسالانه امسال، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: در حوزه سرامیک با گستردگی بسیاری مواجه‌ایم. چون یک بُعد آن به هنر ارتباط پیدا می‌کند و بُعد دیگرش به صنعت.
اگر بخش صنعتش را که شامل محصولات صنعتی مانند کاشی و ظروف چینی می‌شود کنار بگذاریم، بُعد هنری آن به دو شاخه تقسیم می‌شود؛ یکی صنایع دستی و طراحی و دیگری به مقوله تجسمی. البته در هر دو شاخه مبحث هنر وجود دارد اما در بخش تجسمی فقط ناب‌گرایی خود هنر مورد نظر است و در بخش صنایع‌دستی استفاده از مقوله‌های هنر برای خلق یک محصول اهمیت دارد. این دوسالانه‌ای که برگزار شد، یازدهمین «بینال سفال و سرامیک» بوده است که به مقوله تجسمی می‌پردازد.
چرایی افزایش فعالیت زنان در حوزه سرامیک
اخبار رسیده از دوسالانه سرامیک امسال، از مشارکت ۲ برابری زنان نسبت به مردان خبر می‌دهد. به طور مسلم این حوزه از پتانسیل بسیاری برای فرصت‌سازی فعالیت و اشتغال زنان برخوردار است که با چنین آماری مواجه می‌شویم.
از این هنرمند درباره چرایی استقبال زنان علاقه‌مند به این هنر و پیامدهای این حضور پرسیدیم که پاسخ داد: در صنایع دستی مانند سرامیک، گویی توجه به طراحی، تجسمی و نقاشی در آن بیشتر است. یعنی تلاش می‌کند از نگاه فقط فرهنگی خارج شود و بیشتر به مقوله هنر بپردازد که مخاطب بیشتری برای خود داشته باشد. به عبارت دیگر، امروزی‌تر شده است.
خانم‌هایی از حوزه هنر وارد این رشته شده‌اند. اتفاقی که در رشته صنایع دستی و سرامیک افتاده این است که به جرات می‌توانم بگویم بعد از فرش، سرامیک در بخش صنایع دستی مقام نخست را در خریدوفروش دارد و جزء اقتصاد خرد و کوچکی است که می‌تواند سودآوری زیادی داشته باشد. امروزه می‌توان با یک سرمایه تقریبا ۲۰ میلیون تومانی یک کوره تهیه کرد و با یک فضای خانگی کوچک به خلق محصولی پرداخت که در بازار قابل فروش باشد.
به طور نمونه، اگر کارگاه چوب راه‌اندازی کنید نمی‌توانید آن را در طبقه بالای منزلتان راه بیندازید اما می‌توانید در منزلتان کوره داشته باشد و یک کار اقتصادی راه بیندازید. از طرفی به دلیل اینکه خانم‌ها به هنر گرایش بیشتری پیدا کرده‌اند، فرصت برای فعالیت آنها در این حوزه هم بیشتر به وجود آمده است.
باقری معتقد است، در رشته هنر درس خواندن تا حدودی لوکس شده و اگر به آمار ورودی در دانشگاه‌ها نگاه کنید متوجه می‌شوید دو سوم ورودی‌ها در این رشته، خانم‌ها هستند، او در ادامه توضیح داد: وقتی بحث اقتصادی پیش می‌آید در رشته‌ای مانند سرامیک، حضور خانم‌ها می‌تواند بسیار موثر باشد. چون به راحتی می‌توانند در کنار سایر کارهایی که در خانه دارند در بخش سرامیک نیز فعالیت کنند.
این نکته بسیار مهمی است که فضای مجازی برای تبلیغ آثار هنری بیشتر در اختیار خانم‌هاست. چون آنها فرصت بیشتری برای انجام این کار دارند و بخش عمده‌ای از اتفاقات که در حوزه تولید و اقتصاد در حال رخ دادن است در فضای مجازی است.
امروزه دیگر لازم نیست اثرتان را برای فروش به فلان فروشگاه ببرید. با داشتن یک صفحه اینستاگرامی خوب در کنار یک محصول خوب و باکیفیت می‌توانید برای محصولتان یک محتوای خوب تولید کنید. یعنی یک‌باره محصولتان را در سطحی قرار دهید که بتوانید، سفارش بگیرید. این دو عامل یعنی اقتصاد کوچک و فضای مجازی باعث شده حضور خانم‌ها در این زمینه بیشتر باشد. خانم‌ها به نسبت آقایان هم فرصت بیشتری دارند و هم توانایی، ذوق و فعالیت بیشتری برای راه‌اندازی یک صفحه اینستاگرامی دارند.
فرصت‌سازی برای صادرات
باقری درباره پتانسیل فرصت‌سازی سرامیک برای صادرات نیز گفت: پتانسیل این هنر در بخش اقتصادی بسیار گسترده است. سرامیک، ارزش افزوده بسیار بالایی دارد. البته در این میان به دلیل تحریم‌ها مسائلی به وجود آمده که باعث شده ورود برخی مواد اولیه خوب مانند رنگ‌های باکیفیت با مشکلات همراه باشد. با توجه به شرایط ارزی حاکم، در بسیاری مواقع شرکت‌های تامین‌کننده مواد اولیه مانند خاک، ترجیح می‌دهند محصولشان را به دلار در بازارهای عراق بفروشند. بنابراین این فرصت را برای هنرمندان کمرنگ می‌کند که بتوانند مواد اولیه خود را به راحتی تهیه کنند.
ما در سرامیک صنعتی، سود تولید انبوه را می‌بریم. یعنی بشقابی که قیمت آن ۲۰ هزار تومان است، در کارخانه تولید انبوه شده و به طور مثال ۱۷ هزار تومان از کارخانه خریداری می‌شود. اما در حوزه «سرامیک هنری» حداقل سه برابر، قیمت می‌خورد، البته برای برخی محصولات چهار پنج برابر خواهد بود. چون یک محصول فرهنگی به فروش می‌رسد که ارزش طراحی آن هم در نظر است.
عضو شورای سیاستگذاری دو سالانه سرامیک درباره پیامدهای حضور زنان در رونق اقتصادی و تنوع بخشی تولیدات سرامیکی نیز گفت: مساله‌ای که در این میان وجود دارد این است که در حال حاضر برخی، محصولات سرامیکی را به طور مثال با قیمت ۱۰۰ هزار تومان - حدود چهار دلار- می‌خرند و در خارج از کشور همان محصول را به ۴۰ دلار یعنی تقریبا یک میلیون تومان می‌فروشند.
اگر به درستی زمینه برای صادرات همین محصولات فراهم شود، می‌تواند ارزآوری بسیار خوبی داشته باشد. حوزه سرامیک به دلیل اینکه مواد اولیه‌اش آنچنان قیمت زیادی ندارد و همچنین روند تولید آن خیلی صنعتی نیست، می‌توان به همه مراحل از ابتدا تا انتها اشراف داشت. به عبارت دیگر از تهیه دوغ‌آب بگیرید تا وقتی که محصول را در کوره می‌گذارید و آن را بیرون می‌آورید و برندتان را هم می‌سازید، همگی توسط خود شخص انجام می‌شود.
باقری در ادامه به نکته مهمی درباره اقبال هنرمندان به رشته سرامیک اشاره کرد و گفت: با توجه به اینکه در حال حاضر و به دلیل شرایط پیش‌آمده ناشی از شیوع ویروس کرونا، گالری‌ها به سختی آثارشان را می‌فروشند و وضعیت اقتصادی گالری‌ها به گونه‌ای است که خریدوفروش اثر هنری تا حدودی افت کرده به همین دلیل بسیاری از دوستان از رشته‌های دیگر مانند نقاشی و مجسمه‌سازی وارد رشته سرامیک شده‌اند و این اقتصاد کوچک را برای خود درست می‌کنند و برندشان را بزرگتر.
البته این اتفاق معایب و محاسنی دارد. ممکن است آن نقاش به جای اینکه محتوای فرهنگی و هنری تولید کند، چون سفارش می‌گیرد به این سمت برود که تولیدکننده صرف باشد و رسالت تجسمی‌اش شاید اندکی کمرنگ شود. اتفاقی خوبی که ممکن است بیفتد هم اینکه چون این هنرمندان از حوزه هنر وارد سرامیک شده‌اند به ارتقای کیفیت بصری محصولات کمک می‌کنند.