بازار ارز که در هفته گذشته با رشد پیوسته و هیجانی نرخ‌ها همراه بود، از اواخر هفته و با دخالت بازارساز به روند نزولی برگشت. با اینکه به‌طور کلی دلیل اصلی بالا و پایین شدن قیمت دلار به میزان عرضه و تقاضا مرتبط است، روزهای اخیر واقعیت‌های بازار را به‌گونه دیگری نشان داد. البته عرضه و تقاضا به‌عنوان علت نهایی همچنان نقش‌آفرینی می‌کند.
با این حال، میزان عرضه و تقاضا نیز معلولی است که به طور طبیعی در نوسانات قیمتی، خود را نشان می‌دهد و باید عوامل آن را در سطحی دیگر نیز جست‌وجو کرد. عرضه ارز در روزهای اخیر بالا رفت، اما تقاضای کاذبی که پیش از آن عامل بالا رفتن پیوسته ارز می‌شد، یک‌باره ناپدید شد، زیرا انتظارات سفته‌بازانه را تحت تأثیر قرار داد.
عرضه ارز و افت یک‌باره تقاضا
هفته گذشته با گذشتن قیمت دلار از کانال ۲۰ هزار و ۵۰۰ تومان، بانک مرکزی به عنوان بازارساز برای کاهش هیجانات با عرضه سنگین ۵۵ میلیون دلار از طریق صرافی‌ها، وارد بازار شد و از این مسیر نرخ را به زیر ۲۰ هزار تومان رساند. روز چهارشنبه نیز با تداوم این سیاست از سوی بازارساز، نرخ ارز به وضعیتی باثبات هدایت شد.
رئیس کل بانک مرکزی بعد از این رخدادها اعلام کرد، این روند نشان داد بازارسازی قدرتمند می‌تواند از تلاطم‌ها جلوگیری کند. موضوع جالب توجه در روزهای اخیر این بود که عرضه‌های سنگین بانک مرکزی تنها با سه میلیون دلار تقاضای بالفعل مواجه شد؛ وضعیتی که مؤید صحبت‌های رئیس کل بانک مرکزی است که گفته بود حجم معامله‌های ناشی از دخالت سفته‌بازان تنها پنج درصد است؛ موضوعی که نشان می‌دهد چگونه با انتشار یک خبر بد و شیوع هیجان‌ها، از کلیت بازار یک ساخت کاذب می‌سازد.
البته همتی به برخی عوامل واقعی مؤثر در نوسانات بازار ارز اشاره کرده که به گفته او با عوامل روانی دیگری هم‌داستان شده است. رئیس کل بانک مرکزی گفته در ۲ ماه نخست امسال به دلیل پیامدهای شیوع کرونا و بسته شدن مرزها و همچنین کاهش ارزش محصولات صادراتی مانند فرآورده‌ها، نفت و پتروشیمی، ناترازی‌هایی بین عرضه و تقاضای ارز به وجود آمد که همه این موارد و همچنین شوک‌های روانی که به دلیل تصمیم آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و قطعنامه‌ای که به ناحق علیه جمهوری اسلامی صادر کرد، موجب ایجاد جو روانی علیه ایران ایجاد شد.
طبق اعلام رئیس کل بانک مرکزی، از ۷۲ میلیارد صادرات غیرنفتی فقط ۴۵ میلیارد ارز به کشور بازگشت و باید تا پایان تیرماه ۲۷ میلیارد دلار از سوی صادرکنندگان برگردد.
با توجه به حساسیت در این زمینه، برای تقویت کانال‌های ورودی ارزی کشور، رئیس‌جمهوری از بانک مرکزی خواسته تلاش‌ها برای آزادسازی و بازگرداندن منابع ارزی بلوکه شده کشورمان در دیگر کشورها را با جدیت بیشتری پیگیری کند. حسن روحانی دیروز(جمعه) در گفت‌وگو با عبدالناصر همتی تأکید کرده که اقدامات ویژه این نهاد را در تأمین ارز کالاهای اساسی و دارو باید با قدرت ادامه یابد.
رئیس‌جمهوری همچنین در این گفت‌وگو خواستار تداوم حضور پرقدرت بانک مرکزی در تأمین ارز نیازهای ضروری مردم و واحدهای تولیدی شده و گفته است: اطمینان دارم صادرکنندگان با همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت، با عرضه ارز حاصل از صادراتشان به چرخه اقتصاد، بانک مرکزی را در تأمین نیازهای ارزی فعالان اقتصادی و مدیریت بازار همراهی خواهند کرد. بانک مرکزی باید عرضه ارز نیمایی را تقویت کرده و بر تأمین ارز مورد نیاز کالاهای اساسی مردم و مواد اولیه کارخانه‌ها متمرکز شود.
ثبات عوامل بنیادین
همان‌طور که پیش‌تر رئیس‌جمهوری در جلسه ستاد اقتصاد دولت اعلام کرد، نوسان‌های اخیر در بازار ارز و شوک ایجاد شده دلیل و ریشه بنیادی اقتصادی ندارد و برخی تحرکات و عملیات روانی در عرصه بین‌المللی علیه ایران و همچنین ایجاد یک نگرانی غیرواقعی در بین مردم از عوامل اصلی آشفتگی و نوسان‌های اخیر در بازار ارز بوده است. عرضه‌هایی که در بازار ارز صورت گرفت، نشان داد تا چه اندازه این التهاب‌ها نتیجه جریان‌های کاذب بوده است.
اما عوامل بنیادینی که رئیس‌جمهوری از آنها صحبت کرده، چیست؟ اگر چه در مورد عوامل مـؤثر بر نرخ ارز مطالعه‌های متعددی انجام پذیرفته، اما چند عامل عمده و شناخته شده اصلی وجود دارد که به آنها اشاره می‌شود.
هنگامی که تفاوت نرخ تورم در داخل و خارج روی نرخ ارز اعمال نشود، کالاها تولید داخل به‌طور نسبی گران‌تر می‌شوند. در نتیجه، واردات افزایش و صادرات کـاهش می‌یابد کـه موجب افزایش نرخ ارز می‌شود. به بیان دیگر دلار به میزانی که تورم ایران بیشتر از تورم جهانی باشد، گران می‌شود. کارشناسان معتقدند که افزایش قیمت دلار تا ٩۵٠٠ تومان، تخلیه اختلاف تورم ایران با تورم جهانی بوده است.
یکی دیگر از عوامل مهم، به قیمت و میزان تولید نفت برمی‌گردد. قیمت جهانی نفت و میزان تولید (صادرات) نفت ایران در تعیین نرخ ارز در بازار آزاد کشور نقش مهمی برعهده دارد.
کارشناسان اقتصاد ایران تأکید دارند که در صورت پایان بازی بانک‌ها در دادن سودهای غیرواقعی به سپرده و تعیین تکلیف این سودها که در گذشته پرداخت آن را تعهد کرده‌اند، دلار ارزان می‌شود. این سخن ارجاع به مدلی دارد که در آن عرضه بالای پول که متناظر با کاهش ارزش آن است، در نهایت منتج به افزایش قیمت ارز می‌شود.
اما از نظرگاه دیگری، با کاهش نرخ بهره، سرمایه‌گذاری افزایش می‌یابد و افزایش سرمایه‌گذاری سبب رشد تولید کالاهای جایگزین واردات شده که نتیجه آن کاهش واردات و افت تقاضای ارز بوده و در نهایت نرخ ارز را کاهش داده یا از افزایش بیشتر نرخ ارز جلوگیری کرده است. موضوع مهم دیگر در اقتصاد ایران این است که انتظارات تورمی نیز در کوتاه‌مدت می‌تواند نرخ دلار را تعیین کند.
اگر شرایط کنونی اقتصاد ایران را از نگاه عوامل گفته شده بررسی کنیم، می‌بینیم با اینکه درآمدهای نفتی کاهش داشته، اما روند رو به رشد صدور کالاهای غیرنفتی تا حد زیادی جایگزین آن شده که می‌تواند تأمین و عرضه ارز را تقویت کند. در رابطه با کاهش نرخ بهره نیز شاهدیم که این متغیر تا میزان زیادی پایین آمده و دولت برای نخستین‌بار جمع‌آوری نقدینگی را به بازار بورس سپرده است.
نرخ تورم نیز به گفته کارشناسان تاکنون در نرخ ارز تخلیه شده و اکنون این انتظارات و فضای روانی است که در بازار ایفای نقش می‌کند، موضوعی که در روزهای گذشته و با عرضه ارز از سوی بازارساز و افت یک‌باره حجم تقاضاهایی که به دنبال سوداگری یا حفظ ارزش پول خود هستند، به‌خوبی اثبات شد.
2023