همه‌گیری کرونا سبب شد افراد زمان بیشتری را در خانه‌های خود بگذرانند. خواندن کتاب، گوش دادن به موسیقی و تماشای فیلم، بخشی از تفریحاتی است که توسط گروه‌های مختلف مورد استقبال قرار می‌گیرد. برای تسهیل دسترسی افراد به محتوای تولید شده، نرم‌افزارهایی در نظر گرفته شد که برخی از آنها بیشتر شناخته‌شده بودند.
یک‌ماه از اعلام همه‌گیری این بیماری در ایران گذشته بود که فیلیمو، یکی از سرویس‌های پخش آنلاین ویدئو در گزارشی اعلام کرد: در دوران قرنطینه از ۷ اسفند تا ۱۵ فروردین استقبال از فیلم‌های نمایش خانگی و تماشای آنلاین افزایش یافته است. آنگونه که فیلیمو گزارش داده، در روزهای شیوع کرونا در کشور به دلیل در خانه ماندن بسیاری از افراد، میزان تماشای آنلاین فیلم روی این نرم‌افزار ۶۵ درصد افزایش داشته‌است.
ارائه فیلم در فضای مجازی یکی از راه‌های انتشار این کالای فرهنگی است که کشورهای اروپایی چند سال پیش از همه‌گیری بیماری کرونا آغاز کرده بودند.
نتفلیکس که بزرگ‌ترین سامانه پخش «آنلاین» فیلم و سریال در جهان محسوب می‌شود، چندی پیش اعلام کرد با شروع گسترش ویروس کرونا در جهان و به دنبال آن، اعمال گسترده سیاست‌های قرنطینه و خانه‌نشینی اجباری مردم و تعطیلی سینماها و مراکز نمایش فیلم، بیش از ۱۶ میلیون نفر مشترک جدید جذب نتفلیکس شده‌اند و مجموع مشتریان این شرکت آمریکایی به بیش از ۱۸۰ میلیون نفر رسیده‌است.
مردم در ایران نیز مانند باقی کشورها، توجه بیشتری به فضای مجازی و امکانات آن داشتند؛ «سعید رجبی‌فروتن» کارشناس حوزه نمایش خانگی در برنامه سینمایی «سینما معیار» رادیو گفت‌وگو اعلام کرد: کرونا سبب شد که مصرف اینترنت دو تا سه برابر افزایش یابد و این افزایش مصرف بیشتر ناشی از تماشای فیلم و سریال بود. کرونا با وجود همه محدودیت‌هایی که ایجاد کرده یک فرصت استثنایی برای همه استارتاپ‌ها و تجارت الکترونیک ما از جمله سرویس‌های video on demand) VOD) فراهم آورده است.
VOD یکی از مجموعه خدمات اینترنتی ارائه فیلم است که از طریق IPTV ارائه می‌شود. در VOD این امکان وجود دارد که کاربران و مخاطبان می‌توانند فیلم سینمایی، سریال‌های تلویزیونی، مستندها و برنامه‌های آموزشی را تماشا کنند.
زیرساخت هست، کمبود محتوا داریم
آیا ایران زیرساخت‌های لازم برای انتشار فیلم‌ها در فضای مجازی را دارد؟ روانبخش صادقی، دبیر هیات‌مدیره خانه سینما در پاسخ به این پرسش به خبرنگار ایرناپلاس گفت: زیرساخت‌ها فراهم است؛ فکر می‌کنم کمبود محتوا و تولید داریم. نزدیک ۵۰ نرم‌افزار در ایران هست که هر کدام می‌توانند روزانه ۱۸ ساعت پخش داشته باشند، هر کدام از آنها ممکن است دو یا سه هزار نفر نیرو داشته باشند و برخی نیز شرکت‌های کوچک هستند. مردم نیز امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری خوبی دارند. در کل اتفاق خوبی است که خواه ناخواه باید به سمت آن می‌رفتیم و کرونا به آن سرعت داد. کشورهای اروپایی زودتر به‌سمت این سبک از ارائه فیلم‌ها رفته بودند.
تغییر سبک زندگی بعد از همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ موجب شکل‌گیری عاداتی شد که برخی از آنها در دوران پساکرونا ماندگار خواهد بود.
به گفته این کارگردان، بیماری کرونا در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی تاثیرگذار بوده و ماندگار خواهد بود.
او ادامه داد: تغییر در فرهنگ سینما رفتن مردم نیز به طور حتم ماندگار است، این سبک از نتفلیکس شروع شد که کشورهای اروپایی پیش از کرونا به آن توجه داشتند. استفاده از این ابزارها مانند زمانی است که مردم آب نداشتند و وقتی با لوله‌کشی، آب به خانه‌ها رسید، در خانه هر فرد حمام ساخته شد و مردم خواستار نصب کولر شدند. در این روزها امکان دسترسی به اینترنت مهیاست و این دسترسی پیامدهای خوب و بد خود را خواهد داشت.
چاره‌ای جز فروش اینترنتی فیلم‌ها نیست
جامعه فیلمسازان در شرایطی که بیماری کرونا بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی را تحت تاثیر خود قرار داده است، اقدام به انتشار فیلم‌های خود در نرم‌افزارهای در نظر گرفته شده کرده‌اند.
احمد طالبی‌نژاد نویسنده و منتقد سینما درباره شرایطی که این افراد در آن قرار دارند به خبرنگار ایرناپلاس گفت: موافق فروش اینترنتی فیلم‌ها هستم زیرا چاره‌ای جز این نیست؛، اما متاسفانه شکل سینما رفتن با گذشته متفاوت خواهد بود. نتفلیکس چند سال است که این کار را انجام می‌دهد و بسیار هم موفق بود. اما باید زیرساخت‌های لازم و تضمین حفاظت از حق هنرمند، وجود داشته باشد.
نخستین فیلمی که به صورت مجازی منتشر شد، فیلم «خروج» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا بود. بعد از این فیلم چند کارگردان دیگر نیز اقدام به انتشار آثار خود به این سبک کردند. این در حالی است که به گفته طالبی‌نژاد در مدت زمان کمتر از یک روز این فیلم‌ها به‌طور غیرقانونی در شبکه‌های تلویزیونی خارج از کشور به نمایش در می‌آید.
او بیان کرد: نمی‌دانم در کشوری که قانون کپی‌رایت وجود ندارد به چه شکلی می‌خواهند حق تهیه‌کننده و پخش‌کننده را حفظ کنند. دلم می‌سوزد وقتی می‌بینم در فاصله زمانی کم، فیلم‌ها در شبکه‌های ماهواره‌ای پخش می‌شود.
به گفته این فیلمساز، بیرون از بخش مالی و حقوقی انتشار فیلم در فضای مجازی، این رویکرد دارای بخش فرهنگی نیز هست.
او ادامه داد: از نظر فرهنگی موافق ادامه این شیوه نیستم. به دلیل بیماری کرونا چنین شرایطی پیش آمده است، اما نباید فراموش کنیم که تماشا کردن فیلم یا گوش دادن به موسیقی در سالن از آیین‌هایی است که از زمان یونان باستان ادامه داشته و برای پالایش روح و روان در نظر گرفته شده است. تا پیش از این ماجرا، حدود ۲۰۰ تا هزار نفر در یک سالن سینما جمع می‌شدند و با همدلی و احساس مشترک فیلمی را تماشا می‌کردند. این یکی از نیازهای جمعی مردم است که گردهم جمع شوند و احساسات مشترکی داشته باشند اما به هر حال فروش اینترنتی فیلم‌ها، از روش‌های جدیدی است که آن آیین را از بین می‌برد.
جلوی سوءاستفاده از پخش فیلم در فضای مجازی را بگیریم
وجود زیرساخت‌های لازم در ارائه فیلم برای مردم یکی از جنبه‌های انتشار فیلم در فضای مجازی است، بازخوردی که از طرف فیلمسازان و مردم در این رویکرد ارائه خواهد شد، نقش تعیین کننده‌ای در ادامه روند خواهد داشت.
صادقی با بیان اینکه مردم و فیلمسازان کم‌کم به این فرهنگ جدید عادت خواهند کرد، گفت: نتایج حاصل از این روند تاکنون بد نبوده، فقط جنبه منفی آن دزدی فیلم‌ها و نمایش‌های غیرمجاز است. ما باید به قوانین و ساختارهایی برسیم و بتوانیم جلوی قاچاق فیلم را بگیریم.
به گفته دبیر هیات‌مدیره خانه سینما، مردم از ارائه فیلم‌ها در فضای مجازی استقبال بسیار خوبی کردند، او افزود: با توجه به شرایط جامعه، مردم بیشتر دوست دارند فیلم‌ها را در موبایل و تلویزیون خانگی خود تماشا کنند. همچنین باید بتوان محتوای متنوعی تولید کرد تا در ویترین فضای مجازی، همه سبک و برای همه سلیقه‌ها فیلم وجود داشته باشد. با این روش، افراد بیشتری استفاده قانونی از فیلم‌های ایرانی را انتخاب خواهند کرد.
اواخر خرداد ۹۹ دبیرخانه شورای‌عالی تهیه‌کنندگان سینما، خبر از شروع به کار کارگروه مبارزه با سرقت و قاچاق فیلم‌های سینمایی داد. سید غلامرضا موسوی دبیر شورا در این‌باره گفت: این کارگروه با همکاری سردار هداوند جانشین فرمانده نیروی انتظامی تهران بزرگ تلاش خواهد کرد تا سرقت و قاچاق فیلم را در فضای مجازی تا حد ممکن کنترل و خاطیان را تحویل دادگاه‌های صالحه بدهد.
به گفته صادقی، شاید کارگروه مبارزه با سرقت و قاچاق فیلم‌های سینمایی در شروع کار خود نتواند مانع ارتکاب همه تخلف‌ها شوند، اما تشکیل آن در نفس عمل مثبت است و بعد از مدتی می‌تواند توسط امکانات جدید تجهیز شود تا موثر عمل کند.
گروهی با تماشای فیلم در موبایل راضی نمی‌شوند
سینماها حدود چهار ماه تعطیل بودند؛ خبر بازگشایی سینماها بعد از این دوره، موافقان و مخالفانی به همراه داشت.
طالبی‌نژاد با یادآوری تعداد بالای فیلم‌هایی که در این مدت ساخته اما اکران نشده‌اند، گفت: اگر سینماها بخواهند شروع به اکران کنند، ما تعداد سینمای کمی برای این تعداد فیلم داریم، در حالی که فیلمسازان می‌خواهند هرچه زودتر فیلمشان دیده شود زیرا از نظر مالی و روانی فیلمساز دوست دارد این اتفاق بیفتد. اگر شرایط عادی بود شاید کسی در ایران اجازه انتشار فیلمش در فضای مجازی را نمی‌داد، زیرا ما هنوز قانون کپی‌رایت را رعایت نمی‌کنیم. حتی فیلم‌های نتفلیکس که در کشورهای دیگر به صورت قانونی منتشر می‌شود، در ایران خارج از ساختار در دسترس است.
کیفیت پخش فیلم‌هایی که در فضای مجازی منتشر می‌شود، نمی‌تواند به اندازه اکران فیلم در سالن سینما باشد. طالبی‌نژاد در این رابطه توضیح داد: برخی با سریال‌های ترکی و ایرانی سرگرم می‌شوند؛ فیلم‌های فارسی قدیم و جدید را به صورت رایگان تماشا می‌کنند و امورات خود را می‌گذرانند؛ اما آنهایی که دغدغه دارند، شاید زیاد راضی به تماشای فیلم در موبایل و تلویزیون خود نباشند و بخواهند روی پرده سینما فیلم را ببینند. قشر میانه جامعه بلاتکلیف‌اند و نمی‌توانند با این شرایط کنار بیایند.
انتشار فیلم در فضای مجازی شاید یکی از امن‌ترین روش‌هایی باشد که مردم بتوانند از محتوای فرهنگی تولید شده، در شرایط کنونی استفاده کنند. البته دسترسی به چنین فضایی برای همه مردم یکسان نخواهد بود و هرکس با توجه به امکانات شخصی می‌تواند فیلم‌ها را با کیفیت‌های مختلف تماشا کند. مسائل حقوقی و رعایت حریم هنرمندان از جنبه‌های مهمی است که با فعالیت کارگروه مبارزه با قاچاق فیلم، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
با توجه به اینکه وزارت ارتباطات بستر لازم را برای توسعه بخش‌های مختلف کسب و کار در شبکه اینترنت فراهم کرده و استقبال اقشار مختلف از این فضا برای انجام امورات شخصی و تفریحی خود، به نظر می‌رسد امکان استفاده از فضای مجازی در دوران همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ تنها راه باقیمانده برای بقای هنر و هنرمندان فعال در این صنف باشد.
2023