خانه‌های زیبای تاریخی، یکی از جذابیت‌های مناطق جنوبی تهران هستند، بناهایی که دائم از تعدادشان کم و به دلایل مختلف تخریب می‌شوند. روزهای گذشته در ادامه همین روند بنری روی بالکن عمارت تاریخی «گلستانه»، مشاهده شد. مالک عمارت گلستانه روی بنر نوشته بود: «عمارت تاریخی گلستانه واقع در خیابان قزوین که به شماره ... مورخ ۲۵ آبان ۸۵ ثبت شده بود، بر اساس شکایت مالک بنا در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۶ و با رأی دیوان عدالت اداری، از فهرست آثار ملی کشور خارج شد.» این اطلاع‌رسانی در حالی انجام شد که شهرداری منطقه ۱۱ شهر تهران، مالک سه دانگ این بنا است و دیوان تنها با شکایت یکی از مالکان و با تضییع حق شهرداری تهران به‌عنوان یک نهاد عمومی، این اثر را بدون رضایت شهرداری از ثبت خارج کرده است. نکته دیگر اقداماتی است که سال‌های گذشته شهرداری برای مرمت این بنای تاریخی انجام داده است در حالی که از سال ۹۶ دیگر اثر ملی نبود.
به گفته سیدهادی احمدیرویینی، مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نصب این بنر با هدف تخریب و فروش ملک با قیمت بالاتر بوده است. او به ایرنا توضیح داد: خروج بنا از فهرست ثبت آثار تاریخی با حکم قاضی انجام شده و به هیچ عنوان وزارت میراث فرهنگی (قوه مجریه) حق این کار را ندارد. این پرونده باید تکمیل و جزئیات دقیق آن از بخش حقوقی این نهاد و استان تهران جویا شد.
عمارت گلستانه یک قربانی است
چطور می‌شود بنایی تاریخی که به ثبت ملی درآمده است، از آن لیست خارج شود؟ اگر بنای تاریخی دارای ویژگی‌های خاصی بوده که موجب ورود به لیست آثار ملی شده، چرا از آن ویژگی‌ها به صورتی حفاظت نشده است که با گذشت زمان از لیست آثار ملی خارج نشود؟ تورج سالکی، کارشناس میراث فرهنگی و احیای بناهای تاریخی درباره چرایی خروج برخی بناهای تاریخی از لیست آثار ملی به خبرنگار ایرناپلاس توضیح داد: برای اینکه اثری ثبت ملی شود، باید از خیلی منظرها مورد کارشناسی قرار بگیرد، دلایلی که در ثبت بین‌المللی بسیار دشوارتر است.
او با اشاره به اینکه سازمان ملل بر حفظ آثاری که ثبت بین‌المللی شده‌اند، نظارت می‌کند، افزود: وقتی اثری ثبت ملی می‌شود، تابع شرایط روز و تصمیم‌گیرنده‌هاست؛ حتی تابع شرایط اقتصادی است. حتی تغییر و تحولاتی که در سازمان مربوطه شکل گرفت و حالا به‌عنوان وزارت میراث فرهنگی شناخته می‌شود، قربانی‌هایی داشت، عمارت گلستانه یکی از قربانیان تبدیل سازمان میراث فرهنگی به وزارت میراث فرهنگی است و گویی برای کسی مهم نیست که این عمارت از ثبت تاریخی خارج شده است.
پرونده‌های ثبت آثار تاریخی کامل نیست
ثبت ملی آثار تاریخی هرچند به‌دشواری ثبت بین‌المللی آنها نیستند، اما دارای پروسه‌ای طولانی و قانون‌مند و نیازمند به نظر کارشناسان است. به گفته سالکی یکی از تعلل‌های مهم، کامل نبودن پرونده‌های ثبت آثار تاریخی است که ثبت ملی می‌شوند. او توضیح داد: تعاریف و استدلال‌هایی که برای ثبت ملی یک بنای تاریخی به کمیسیون ارائه می‌شود، کامل نیستند، اگر کامل بودند، قانون، مانع خروج آنها می‌شد. همچنین وزارت میراث فرهنگی می‌توانست موضوع را پیگیری کند و مانع آن شود.
به گفته سالکی اگر بنایی که ثبت ملی شده است، موضوعیت ثبت خود را از دست دهد، می‌توانند آن را از لیست خارج کنند. او ادامه داد: تغییرات یک بنا می‌تواند بر اثر وقوع حوادثی مانند زلزله باشد یا کارشناس‌ها از ویژگی‌های بنا ایراد بگیرند و آن را از لیست خارج کنند. این روند برای میراث فرهنگی مانند این است که مادری بخواهد کودک خود را از شناسنامه‌اش خارج کند.
این کارشناس میراث فرهنگی و احیای بناهای تاریخی با اشاره به اینکه نمایندگان مجلس و دادستان تهران می‌توانند مانع روند خروج یک بنا و تغییر مالکیت آن شوند، گفت: شخص دادستان در قوه قضاییه مدعی‌العموم است؛ این شخص بیدار و آگاه است و می‌بیند که کجا، کاری خلاف قانون انجام می‌شود، بدون اینکه کسی شکایت کند خودش مستقیماً می‌تواند وارد موضوع شود و اعلام جرم کند. اما می‌بینیم قانونی برای حمایت از آثار نداریم.
گلستانه را بفروشید، اما اصالتش را حفظ کنید
میدان قزوین از قدیم مرکز تجاری بوده و عمارت گلستانه در این میدان است و آجرکاری نفیس دارد و بارها مرمت شده است. دیگر کشورها هم دارای بناهای تاریخی هستند؛ به گفته سالکی برای بازسازی خانه‌ای دو طبقه در انگلیس که از دوران ویکتوریا باقی مانده است، گروهی معمار به‌عنوان ناظر تعیین می‌شوند، آنها با گروه دیگری از معماران همکاری می‌کنند تا تغییری در ظاهر بنا ایجاد نشود و بازسازی درون ساختمان باید بدون تغییر ساختار، اصالت و استحکام بنا انجام شود.
سالک با اشاره به اینکه اگر ساختمانی خالی بماند بر اثر باد و باران تخریب خواهد شد، ادامه داد: کارشناسان میراث فرهنگی موافق فروخته شدن بناهای تاریخی هستند، اگرچه انتخاب میان بد و بدتر باشد. اما باید بعد از فروش ساختمان و تبدیل آن به هتل یا رستوران، روی آن نظارت صورت گیرد تا اصالت آن حفظ شود. آجرهای به‌کار رفته در نمای این عمارت، منحصربه‌فرد هستند، چراکه خاص این ساختمان قالب خورده‌اند و در کوره با این شکل ساخته شده‌اند.
عمارت گلستانه تنها بنای تاریخی نیست که این روزها با تهدید تخریب مواجه شده است. به گفته سالکی عمارت مسعودیه وضعیت بدتری از گلستانه دارد چراکه این بنا، اجاره داده شده و افراد مسئولیتی در برابر آن ندارند. این در حالی است که بسیاری از کشورها مانند ترکیه در پی ثبت آثار و ارزش‌های فرهنگی هستند که حتی برخی از آنها توسط ایرانی‌ها ساخته شده‌اند. در دورانی که همه کشورها متوجه ارزش میراث فرهنگی هستند، بی‌مهری و کم‌توجهی به میراث فرهنگی ایران، موجب غم و نگرانی مردم امروز و نارضایتی آیندگان خواهد شد.