طرح‌های فصلی که با مشارکت خانه کتاب و معاونت فرهنگی وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود، چند سالی است که مانند مُسکنی بر زخم کتابفروشیها عمل می‌کند. امسال با شیوع کرونا، ناشران، کتابفروشیها، پخشی‌ها و تمام عواملی که در تولید کتاب نقشی دارند، دچار آسیب جدی شدند. برگزار نشدن نمایشگاه کتاب، ادامه فعالیت ناشرانی که خود را برای این رویداد فرهنگی آماده کرده بودند، به سکونی تبدیل کرد که کسی نمی‌داند چه آینده‌ای در انتظارش است.
بهارانه کتاب سال ۹۹ در شرایطی آغاز می‌شود که ناشران و کتاب‌فروشان چشم امیدشان را به آن دوخته بودند. گفته شده بود برای حمایت از صنعت نشر و کتاب‌فروشان، این دوره به شکلی انجام خواهد شد که جبران نمایشگاه کتاب برگزار نشده، باشد. به گزارش روابط عمومی موسسه خانه کتاب، این طرح با شعار «بهار کتاب همزمان با بهار دل‌ها» از بیستم اردیبهشت در حدود ۷۰۰ کتاب‌فروشی کار خود را آغاز کرده است و تا سی‌ام اردیبهشت ادامه خواهد داشت. در این طرح کتاب‌های عمومی، کودک و نوجوان و کتاب‌های دانشگاهی با یارانه ۲۰درصدی عرضه می‌شود و علاقه‌مندان می‌توانند با ارائه کد ملی تا سقف ۱۵۰هزار تومان کتاب بخرند.
شیوه برگزاری این دوره بهارانه کتاب تفاوتی با طرح‌های گذشته ندارد، تنها تفاوت، امکان خرید مجازی است که برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی در نظر گرفته شده است. کتاب‌فروشان می‌توانند اطلاعات خرید غیرحضوری افراد را در پنل ثبت و کتاب را ارسال کنند.
امیدوارم بودجه نمایشگاه کتاب صرف طرح بهارانه نشده باشد
بهارانه کتاب در شرایطی شروع به کار خود کرده است که مردم در گیرودار زندگی با کرونا هستند. بسیاری تردد خود در سطح شهر را به حداقل رسانده‌اند. در چنین شرایطی، اطلاع‌رسانی مهم‌تر از دوره‌های گذشته است، اتفاقی که به نظر می‌آید از نقاط ضعف این دوره بهارانه کتاب باشد.
مهدی حسین‌زادگان، مدیر داخلی انتشارات ققنوس درباره اطلاع‌رسانی این دوره از بهارانه کتاب به خبرنگار ایرناپلاس گفت: در این دوره نسبت به دوره‌های قبل، افراد خیلی کمتری از شروع بهارانه خبر دارند، اطلاع‌رسانی خیلی ضعیف انجام شده است. شاید طرح بهارانه به‌صورت ملی و با بودجه نمایشگاه کتاب اجرا خواهد شد. فقط امیدوارم کل بودجه نمایشگاه کتاب، برای این طرح خرج نشده باشد، که بعد بگویند کل بودجه صرف آن شده است.
به گفته حسین‌زادگان برگزاری طرح‌های حمایتی خانه کتاب، اقدام خوبی است که موجب حمایت از کتاب‌فروشی، ناشر و شرکت‌های پخش می‌شود، اما شکل برگزاری طرح بهارانه ضعیف است و امیدی به جبران خسارات وارده به ناشران در نتیجه اجرای آن نیست.
بهتر بود سرانه خرید بیشتر از این باشد
سقف خرید هر فرد با ارائه شماره ملی، در این دوره ۱۵۰ هزار تومان در نظر گرفته شده است، بودجه‌ای که بیشتر از دوره‌های قبلی است، اما مگر چند کتاب می‌توان با این مبلغ خریداری کرد؟ مدیر داخلی انتشارات ققنوس با بیان اینکه میانگین قیمت کتاب‌های این نشر ۲۵ هزار تومان است، توضیح داد: سقف در نظر گرفته شده برای هر فرد عدد کمی نیست و با آن می‌تواند چندین کتاب از انتشارات ققنوس خرید به‌خصوص برخی از کتاب‌های ما هفت یا هشت هزار تومان هستند و قیمت کتاب‌های سال‌های گذشته ثابت مانده است، اما بهتر بود سرانه خرید بیشتر از این باشد.
۶۰ درصد از چک‌های ما برگشت خورد
بهارانه کتاب امسال در شرایط بحرانی برگزار می‌شود. ناشران و کتاب‌فروشان در انتظار آن بودند تا شاید بتوانند با کمک این طرح روند رو به سقوط صنعت نشر را کمی هم شده تغییر دهند، اما به گفته حسین‌زادگان، با این روند به نظر نمی‌رسد بهارانه امسال بازخوردی بهتر از پاییزه و تابستانه سال‌های گذشته داشته باشد.
در چنین شرایطی، کتاب‌فروشان چه کاری می‌توانند برای جلوگیری از ورشکستگی و بدتر شدن اوضاع خود کنند؟ حسین‌زادگان با اشاره به اینکه طرح بهارانه کتاب خیلی عجولانه انجام شده است و کتاب‌فروشان زمان زیادی برای آمادگی نداشتند، ادامه داد: هر سال مخصوصاً برای عیدانه، شور و هیجانی برپا و پوسترهایی طراحی می‌شد؛ متأسفانه امسال جامعه حال و هوای این کار را ندارد، کتابفروشها هم اقداماتی انجام ندادند، چنین روندی برای ناشران هم به‌صرفه نخواهد بود. فقط ناشران کوچک در خطر نیستند، با نزدیک به ۴۰۰ کتاب‌فروشی همکاری می‌کنیم، ماه‌های گذشته نزدیک ۶۰ تا ۷۰ درصد از چک‌های ما برگشت خورد، در حالی که چک‌هایی که به ناشران دادیم باید پاس می‌شد. باید برای ۹۰ نفر از کارکنانمان حقوق و حق بیمه و مالیات پرداخت کنیم، در نتیجه هزینه‌ها چندین برابر خواهد شد. باید توجه داشت ناشران کوچک هزینه‌های کمتری دارند.
فروش کم کتابفروشها باعث شده است نتوانند چک‌های خود به انتشارات و شرکت‌های پخش را پرداخت کنند. ققنوس که به‌عنوان ناشر و شرکت پخش فعالیت می‌کند، در این شرایط مجبور شده است سرویس‌دهی به کتابفروشیها را محدود کند، حسین‌زادگان توضیح داد: در این شرایط نمی‌توانیم کتاب‌های جدیدمان را در اختیار آنها بگذاریم، یعنی بازار ما کوچک و کوچک‌تر می‌شود. متأسفانه نمی‌توان آینده روشنی برای حیات صنف متصور بود.
هنوز هزینه تخفیف دوره قبل به کتاب‌فروشان تهران پرداخت نشده است
طرح‌های حمایتی خانه کتاب در قدم نخست برای ترویج فرهنگ خرید از کتابفروشیها طراحی شده‌اند، برنامه‌ای که به سود ناشران و شرکت‌های پخش هم خواهد بود. محسن بهشتیان مدیر کتاب‌فروشی لارستان که در دوره‌های پیشین هم در طرح‌های خانه کتاب شرکت کرده است، درباره اجرای این طرح به خبرنگار ایرناپلاس گفت: در حالی در طرح بهارانه کتاب شرکت می‌کنیم که هنوز هزینه‌ای که برای تخفیف دوره قبل متقبل شدیم، به کتاب‌فروشان تهران پرداخت نشده است. قرار بود شهرداری هزینه آن را تقبل کند که هنوز با گذشت هشت ماه هزینه تخفیف طرح گذشته را به ما ندادند.
کتاب‌فروشان تقریباً ۲۰ درصد هزینه پشت جلد طرح بهارانه و طرح‌هایی را که خانه کتاب با همکاری معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد برگزار می‌کند، پرداخت می‌کنند، بعد از اتمام طرح خانه کتاب و در دوره پیش قرار بود شهرداری این هزینه را به کتاب‌فروشان باز گرداند. بهشتیان درباره بهارانه‌ای که این روزها در حال برگزاری است، گفت: یارانه در نظر گرفته شده برای این دوره، برای هر ایرانی با کارت ملی، مبلغی حدود ۳۰ هزار تومان است. این طرح‌ها از نظر تبلیغی خوب است، زیرا کتاب‌فروشان به خریداران اعلام می‌کنند می‌توانند کتاب را با ۲۰ درصد تخفیف نسبت به پشت جلد خریداری کنند.
همه دست به دست هم داده‌اند تا کتاب‌فروشی مستقل حذف شود
این مدیر کتاب‌فروشی که خود یکی از منتقدان استفاده از «تخفیف» برای خریداری کتاب است، با اشاره به اینکه در روند کار هیچ‌وقت از کلمه تخفیف استفاده نمی‌کند، درباره علت این مسئله توضیح داد: معتقدیم تخفیف برای کتاب عادت بدی به دنبال خواهد داشت. منتقدان می‌گویند که با این روند مشتری همواره توقع تخفیف خواهد داشت. متأسفانه این تخفیف را بسیاری از ناشران و سایت‌های فروش کتاب مانند دیجی‌کالا و سی‌بوک باب کرده‌اند و توانسته‌اند با امتیازی که دارند در رقابت نابرابر با کتابفروشیها همواره تخفیف دهند و کتابفروشیها را دور بزنند.
او در شرایطی از نامناسب بودن فروش کتاب با تخفیف انتقاد می‌کند که مانند دوره‌های قبل در بهارانه کتاب شرکت کرده است. بهشتیان درباره چرایی این اقدام بیان کرد: چرا ما از این طرح استقبال می‌کنیم؟ زیرا اقدامی است تا مشتری‌ها به سمت کتابفروشیها جذب شوند؛ اما باید توجه داشت کتابفروشیها آنقدر معضل دارند که با این طرح‌ها قابل حل نیست. برای مثال، همه کتاب می‌فروشند در حالی که فقط کتاب‌فروشی جواز فروش کتاب دارد. ناشران، سایت‌ها، شهرداری، وزارتخانه‌ها و ادارات و حتی مترو کتاب‌های قاچاق را با ۵۰ درصد تخفیف می‌فروشند. انگار همه دست در دست هم داده‌اند تا کتاب‌فروشی مستقل حذف شود.
به گفته این مدیر کتاب‌فروشی، اجرای طرح‌های حمایتی پیش از این، موجب عادت مردم به خرید کتاب از کتاب‌فروشی نشده است و هنوز فقط مشتری‌های کتاب‌فروشی هستند که وقتی به آنجا مراجعه می‌کنند، متوجه طرح شده و از امکانات آن استفاده می‌کنند. بهشتیان با بیان اینکه علی‌رغم گفته‌های پیشین مسئولان برای جبران خسارت وارد شده به کتاب‌فروشان در دوران شیوع بیماری کووید ۱۹، این دوره تفاوتی با دوره‌های پیشین ندارد، درباره طرح بهارانه سال ۹۹ گفت: این بهاره در ادامه عیدانه و پاییزه‌هایی است که پیش از این هم برگزار می‌شد در حالی که امسال زمستانه نداشتیم. ادامه همان طرح‌ها است و نمی‌تواند تأثیر خاصی بگذارد، تنها سبب می‌شود مشتری دائم کتاب بتواند ۲۰ درصد بیشتر از سبد خریدش کتاب بخرند.
امکان استفاده از تخفیف بهارانه به شکل غیرحضوری وجود دارد
امکان برگزاری بهاره به‌صورت اینترنتی، روش جدیدی است که در این دوره انجام می‌شود. متقاضیان استفاده از تخفیف در دوره‌های گذشته فقط با حضور در کتاب‌فروشی و ارائه کد ملی، می‌توانستند از تخفیف در نظر گرفته شده استفاده کنند. بهشتیان درباره امکان خرید غیرحضوری کتاب و استفاده از تخفیف در بهارانه کتاب توضیح داد: در طرح بهارانه، چنین ساز و کاری قرار داده‌اند تا افراد بتوانند از سایت کتاب‌فروشی یا به‌صورت تلفنی از تخفیف استفاده کنند و کتاب برای متقاضیان ارسال خواهد شد. مخاطبان کتاب‌فروشی ما در روزهای قرنطینه به همین روش کتاب‌های خود را دریافت می‌کردند.
به گفته بهشتیان حتی خرید غیرحضوری کتاب هم برای مردم مهم نیست، چراکه در این دوران همه در تلاش برای حفظ سلامتی خود در برابر بیماری و امرار معاش هستند تا جایی که همه مطالبات پیشین خود را فراموش کرده‌اند. او ادامه داد: مردم با این طرح‌ها عادت به خواندن کتاب پیدا نمی‌کنند، همچنین این طرح سود بزرگی برای کتاب‌فروش نخواهد داشت تا از مشکلاتش بکاهد. در هر دوره شاید دو تا سه میلیون به سود کتاب‌فروشی اضافه شود. ایجاد عادت به کتاب‌خوانی برای مردم نیازمند اقدامات ریشه‌ای است اما کسی به آنها توجه نمی‌کند.
کتابفروشیها و یوزپلنگ‌ها از بین می‌روند
بهشتیان در مثالی وضعیت کتابفروشیها را مشابه یوزپلنگ‌های ایرانی دانست و توضیح داد: اگر توجه کنید می‌بینید که چقدر سمینار برای نجات یوزپلنگ ایرانی و کتابفروشیها برگزار می‌شود، اما هر دو کم‌کم از بین می‌روند. برای نجات هر دو نیازمند به انجام کار ریشه‌ای هستیم تا مردم چنان به خرید کتاب و خواندن آن عادت کنند که مانند نان، شیر و ... کتاب بخرند و از آن استفاده کنند.
به گفته این کتاب‌فروش، فقط علاقه به این کار، کتاب‌فروشان را در این شغل باقی نگه داشته است. او افزود: هرکس در راه علاقه خود هزینه می‌دهد. کتاب‌فروشان همواره در راه پیدا کردن راهی برای جلب مردم به کتاب هستند، تا مشتری دائم شوند و کتابفروشیها زنده بمانند.
شاید بهتر بود بهارانه کمی دیرتر برگزار می‌شد
پیش از شروع بهارانه، بحث‌ها و گفت‌وگوهای فراوانی درباره چند و چون آن شده بود، تا جایی که ناشران و کتاب‌فروشان اجرای این دوره طرح را به شکل امکانی برای جبران خسارات می‌دیدند. اعظم کیان‌افراز، مدیر انتشارات افراز در بهارانه کتاب شرکت نکرده است و دلیل آن را همزمانی با طرح ثبت‌نام برای سامانه حمایت از فرهنگیان اعلام کرد، طرح دیگری که دفتر اقتصاد فرهنگ و هنر معاونت توسعه مدیریت و منابع وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای کسب و کارهای آسیب‌دیده از بحران کرونا در نظر گرفته است.
کیان‌افراز با اشاره به لزوم تبلیغات گسترده در اجرای طرح‌های حمایتی به خبرنگار ایرناپلاس گفت: امسال با در نظر گرفتن بازه زمانی کوتاه و تبلیغ کم و همزمانی با ثبت‌نام برای سامانه‌ای که وزارت فرهنگ و ارشاد برای کسب و کارهای آسیب دیده در بحران کرونا در نظر گرفته است، شاید کتاب‌فروشان کمتر متوجه این طرح شدند. ضروری است که برای طرح بهاره تبلیغات خوب می‌شد. به‌خصوص ناشرانی که خود را برای نمایشگاه آماده کرده بودند نتوانستند به‌خوبی در آن شرکت کنند. شاید بهارانه باید کمی دیرتر برگزار می‌شد، اما با تبلیغات گسترده‌تر و اطلاع‌رسانی بیشتری تا کتاب‌های ناشران در بازار توزیع شده و در دسترس بود.
بهارانه، محکی برای برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب
نخستین بار است که یکی از طرح‌های حمایتی خانه کتاب، به‌صورت غیر حضوری به مخاطبانش خدمات ارائه می‌دهد. مدیر انتشارات افراز با اشاره به این مسئله که برگزاری بهارانه کتاب به شکل غیر حضوری، می‌تواند محک خوبی برای برگزاری نمایشگاه کتاب به شکل مجازی باشد، گفت: باید از تجربه‌های این دوره درس بگیریم تا بدانیم چگونه می‌توان اقداماتی در حوزه مجازی انجام داد.
این مدیر نشر در حالی نتوانست از طرح بهارانه استفاده کند که با در نظر گرفتن بازتاب دوره‌های پیشین امید به هرچه بهتر برگزار شدن آن داشت، کیان‌افراز توضیح داد: با در نظر گرفتن اطلاع‌رسانی محدود نمی‌توان نتیجه خوبی برای این طرح متصور بود و حتی در گروه‌هایی که در حوزه نشر فعال هستند، کمتر درباره آن صحبت شده است، در چنین شرایطی مردم هم از آن بی‌خبر هستند.
اجرای طرح‌های حمایتی از سوی خانه کتاب و معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد، همواره برای فعالان حوزه نشر از اهمیت بالایی برخوردار است. پاندمی بیماری کووید ۱۹ باعث رکود بازار در همه حوزه‌ها شده است و نشر ایران که پیش از این هم دوران سختی را می‌گذراند، از رکود آسیب جدی دید. خطر ورشکستگی ناشران، کتاب‌فروشان و پخشی‌ها جدی است و بهارانه می‌توانست بار ناامیدی را کمی هم شده، سبک کند. تبلیغات محدود، اجرای سریع و بودجه‌ای که برای این دوره در نظر گرفته شده است، گویای نتیجه‌ای شاید کمتر از دوره‌های پیشین است؛ نه آن برنامه‌ریزی دقیق و گسترده‌ای که فعالان حوزه کتاب در انتظارش بودند.
گزارش از آیدین پورخامنه