شیوع بیماری کووید ۱۹ هر جمعی را از هم پاشید، اعضای خانواده نمی‌توانند آخر هفته‌ها دور هم جمع شوند، فوتبال‌دوستان نباید برای تماشای مسابقات به ورزشگاه‌ها بروند، سالن‌های کنسرت، سینما و تئاتر تعطیل شدند و جلسات فرهنگی به تاریخ دیگری موکول شدند.
این روزها به آمار فوت‌شدگان ناشی از کرونا اضافه شده است، اما افراد برای حفظ ایمنی خود و افرادی که دوستشان دارند، نمی‌توانند مانند گذشته مراسم ترحیم و ختم بگیرند و کنار هم این دوران را پشت سر بگذارند. فضای مجازی یکی از راه‌هایی است که در این وضعیت می‌تواند به بازماندگان، حداقل کمی آرامش دهد.
حسن عبداله‌زاده، روانشناس و عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور در یادداشتی که ایرنا منتشر کرد، به دستورالعملی برای حمایت روانی، اجتماعی و معنوی برای خانواده متوفی پرداخت. او در بخشی از این دستورالعمل نوشت: «این دستورالعمل برای کلیه خانوادههایی که عزیزان خود را به هر دلیلی در زمان شیوع بیماری کووید ۱۹ از دست داده‌اند، کمک‌کننده است. در صورتی که فرد در گذر زمان نتواند با سوگ عزیزی کنار بیاید، لازم است از مشاوره روان‌شناسان(درمان) کمک بگیرد.
برگزاری درست و کامل مراسم ترحیم مجازی به افراد کمک می‌کند فرآیند سوگ (شوک و انکار، خشم و چانه‌زنی و غم شدید) برای رسیدن به مرحله نهایی سوگ یعنی پذیرش را بهتر طی کنند. آموزش این دستورالعمل بعد از سوگ و ایجاد آمادگی روانی قبل از سوگ در جامعه مانع انجام رفتارهای تکانشی (مثل برگزاری مخفیانه مراسم حضوری ختم) و اختلال بعد از سوگ می‌شود. احساس تنهایی در بحران کرونا عواطف منفی فرد سوگوار را تشدید می‌کند. باید حضور مجازی اطرافیان با نقش همدلانه باشد و نباید تعاملی شکل گیرد که سرکوب‌کننده فقدان یا غم متوفی باشد.»
واتس اپ، ساعت ۵ عصر!
مراسم ختم مجازی نیاز به زیرساخت و سازوکارهایی دارد که خیلی سریع مهیا شده است و خدمات با کمی جست‌وجو قابل دسترسی هستند. حتی برخی از آنها متناسب با افکار خانواده متوفی، مراسم را تنظیم می‌کنند مثلاً می‌توان در مراسم ختم قرآن داشت یا برای آرامش بازماندگان، نی، کمانچه و دف بنوازند.
روایتی از برگزاری یک مجلس ختم آنلاین را بخوانید؛ «متاسفانه ۱۲ فروردین ماه امسال، یکی از اقوام بعد از چهل روز دست و پنجه نرم کردن با کرونا از دنیا رفت؛ فردی که بسیار خوش مشرب و دوست داشتنی بود و با فوتش یکی از از دغدغه‌های ما این بود که چطور به خانواده ایشان دلداری و تسلی بدهیم. برگزار نشدن مراسم تدفین و ترحیم و تسلیت حضوری به بازماندگان می‌توانست غم و فشار روحی بر بازماندگان را بیشتر کند. از همین رو در همان روز درگذشت مرحوم، گروهی در واتساپ ایجاد کردیم و به سرعت بسیاری از اقوام به این صفحه پیوستند. در این صفحه علاوه بر پیام تسلیت، لیست‌هایی برای ختم قرآن و زیارت عاشورا تهیه می‌شد و اعضای فامیل هر یک متکفل قرائت یک جزء قرآن شدند. در این گروه همسر و فرزندان متوفی نیز حضور داشتند و این مشارکت جمعی را از نزدیک مشاهده می‌کردند.
همچنین با ابتکار و هماهنگی چند تن از اقوام، یک جلسه ختم مجازی در واتساپ برنامه‌ریزی و اجرا شد به این صورت که یک سخنرانی کوتاه، یک مداحی مختصر به همراه یک تلاوت قرآن کوتاه از قبل ضبط شد. همچنین تعدادی از تصاویر آن مرحوم تبدیل به کلیپ شد و چند دقیقه هم همسر مرحوم خطاب به حضار صحبت‌هایی کرد. از روز قبل به شمار زیادی از اقوام اعلام شد ساعت ۵ بعد از ظهر ختم مجازی برقرار است و آدرس گروه برای آنها ارسال شد و در موعد مقرر فیلم و کلیپ‌ها از واتساپ پخش شد. از پیامهایی که بعدا ارسال شد مشخص بود همه احساس کنار هم بودن کرده‌اند و تسلی خوبی هم برای بازماندگان آن مرحوم بود، طوری که درخواست داشتند در صورت امکان تا چند روز این گروه باقی بماند به ویژه چون این میزان علاقه به پدر خود و پیام‌های محبت آمیز را در گروه می‌دیدند برای آنها خوشایند بود.»
بحث تعظیم و تکریم شعائر مطرح است
اینکه مراسم‌های مجازی تا چه اندازه می‌توانند به بازماندگان آرامش دهد یک مسئله است، اینکه آیا برگزاری چنین مراسمی می‌تواند برای آخرت متوفی مفید باشد، مسئله دیگری است. حجت‌الاسلام محمود ریاضت، کارشناس مسائل دینی درباره برگزاری مراسم ختم آنلاین به خبرنگار ایرناپلاس گفت: به بحث تعظیم و تکریم شعائر در متون شفاهی و روایی اشاره شده است، یعنی معارف مذهبی را به‌گونه‌ای انجام دهید که حضورش در جامعه به‌عنوان معروف قلمداد شود و اینکه شما آن را به‌عنوان یک معروف در جامعه معرفی کنید به‌عنوان حسنه ثبت و ضبط می‌شود. حضور در مسجد برای ما ثواب دارد و اگر علت این حضور برای تکریم یک میت و شخصی است که از بین ما رفته است، برای او هم مفید ثواب خواهد بود. اینکه دیگران هم فقدان او را می‌بینند یادآور این است که زندگی دنیا فانی است و ما مهمان هستیم و باید به یاد زندگی ابدی، معاد و قیامت باشیم.
این کارشناس مسائل دینی درباره به‌جا آوردن مناسک دینی به‌صورت آشکار در جامعه با اشاره به شرایط خاص ناشی از شیوع بیماری کووید ۱۹ توضیح داد: تعظیم شعائر، معارف و مناسک دینی به‌صورت آشکار در جامعه، از آداب دینی است که ثواب دارد، البته اگر انسان گرفتار شرایط خاصی شد، باید طبق شرایط عمل کند. امروز برای حفظ و صیانت از سلامتی انسان‌ها که از اهم واجبات است، اگر از طریق مجازی تلاوت قرآن کنیم و خیرات داشته باشیم، اشکالی ندارد اما وقتی که شرایط اضطراری نیست، اگر آن را تعطیل کنیم، طبق متون روایی و حتی برخی آیات قران کریم خود و میت را از یک ثواب محروم کرده‌ایم و آن آشکار نمودن شعائر است.
ریاضت با بیان مثالی موضوع تعظیم شعائر در جامعه را بازتر کرد و گفت: انسان می‌گوید در خانه نمازم را می‌خوانم پس چرا شارع فرد را دعوت به نماز خواندن در مسجد می‌کند؟ زیرا ما وقتی تعظیم را آشکار انجام می‌دهیم، دیگران هم اقامه نماز و مسجد را می‌بینند و به یاد خدا می‌افتند؛ این برای ما ثواب خواهد داشت و نشر معروف است. لذا برگزاری مجلس ترحیم و فاتحه به‌صورت علنی خود دعوت به معروف است یعنی ما متوجه به قیامت و فانی بودن زندگی شویم و از روایاتی که در آن مجلس گفته می‌شود، استفاده کنیم. بالاخره خیلی از موارد در روحیات انسان مؤثر خواهد بود.
به گفته ریاضت می‌توان با رفع شدن اضطرار مراسم علنی برای فرد گرفته شود. دین اسلام برای شرایط خاص راهکار معرفی کرده است.
دین ما به استفاده از اختراعات دعوت می‌کند
شاید برگزاری مراسم سوگواری و ختم قرآن در فضای مجازی برای برخی به‌نوعی تلفیق مدرنیته و مذهب باشد. ریاضت درباره تأثیر این دو دیدگاه بر یکدیگر بیان کرد: در قرآن بحث کلیت را داریم، می‌توانیم از وسایل استفاده کنیم کما اینکه فقهای ما به فراخور زمان از وسایل برای نشر و تبلیغ معارف دین و ارتقای معنویات مردم استفاده می‌کردند؛ اما نه هر وسیله‌ای. مکتب ما استفاده از علم و اختراعات و اکتشافات را نه‌تنها جایز می‌داند، بلکه به استفاده از آنها دعوت می‌کند، بسیاری از اندیشمندان مختلف در تاریخ از فقها و مسلمانان بودند.
او با اشاره به اینکه دین ما اجازه می‌دهد و دعوت می‌کند که افراد از وسیله‌ها و ادوات روز استفاده کنند، تأکید کرد: ما هیچ‌وقت از بمب اتم استفاده نمی‌کنیم زیرا موجب کشتار جمعی می‌شود. اگر از اتم استفاده کنیم، برای موارد صلح‌آمیز و پزشکی خواهد بود، برای سلامت بشر و کشف و اختراع وسایلی که انسان بتواند آموزش را ساده‌تر پیش ببرد. بنابراین استفاده از ادوات اگر به‌گونه‌ای باشد که انسان را گرفتار اباحه‌گری کند، اشتباه است. مثلاً برخی می‌گویند ما در موبایلمان قرآن داریم و شب قدر آن را روی سرمان می‌گذاریم در حالی که این دیدگاه اشتباه است و این اشتباه در تشخیص استفاده از وسیله است. دین ما می‌گوید از وسایل استفاده کنید، اما تشخیص دهید که آن وسیله در خدمت دین است یا استحاله دین.