اینترنت انجام بسیاری از کارها را آسان کرده، اما استفاده از آن حداقل در بعضی از کشورها، آن‌قدرها هم آسان نیست. شاید شما هم برای استفاده از بعضی وب‌سایت‌ها یا ابزارهای اینترنتی به جمله «در کشور شما در دسترس نیست» مواجه شده باشید. بعضی وقت‌ها هم مسئله از طرف ارائه‌دهنده نیست و دسترسی از داخل محدود شده و وقتی آدرس وب‌سایت مورد نظرتان را وارد می‌کنید، به صفحه «پیوندها» هدایت می‌شوید. فرقی نمی‌کند محدودیت دسترسی از طرف ارائه‌دهنده باشد یا کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه درباره آن تصمیم‌گیری کرده باشد؛ در هر صورت گره کار به دست فیلترشکن باز می‌شود.
برای عبور از این محدودیت‌ها و گذر از فیلترینگ، راه‌های مختلفی وجود دارد. استفاده از پروکسی و وی‌پی‌ان در ایران از رایج‌ترین راه‌های دور زدن محدودیت‌های اینترنتی است. اگر بخواهیم سازوکار وی‌پی‌ان را به‌صورت ساده بررسی کنیم و وارد مسائل فنی آن نشویم، می‌توان گفت کاربران وی‌پی‌ان با ایجاد یک تونل مجازی در شبکه جهانی اینترنت، به یک شبکه واسط وصل می‌شوند و از طریق آن شبکه واسط، امکان دریافت محتوای فیلتر شده را پیدا خواهند کرد. یکی از نکات مهم در استفاده از وی‌پی‌ان این است که رد پای فعالیت اینترنتی کاربران در دسترس شبکه واسط قرار خواهد گرفت و در نتیجه، امکان استفاده از آن و نقض حریم خصوصی کاربران وجود دارد. به همین دلیل است که گفته می‌شود اگر می‌خواهید پرداخت اینترنتی انجام دهید، وی‌پی‌ان را قطع کنید.
چه کسانی مشتری وی‌پی‌ان هستند؟
در ایران هر بار با فیلتر شدن برخی از خدمات مبتنی بر اینترنت، موج جدیدی از استفاده از وی‌پی‌ان به راه افتاد. زمانی که فیس‌بوک در ایران فیلتر شد، وی‌پی‌ان با ایمیل بین کاربران دست‌به‌دست می‌شد و زمانی که تلگرام فیلتر شد، انواع وی‌پی‌ان‌ها به اپلیکیشن‌های محبوب و پر دانلود ایرانی‌ها تبدیل شدند، اما این همه دلیل استفاده ما از وی‌پی‌ان نیست.
کاربران ایرانی اینترنت برای استفاده از پایگاههای خبری، وب‌سایت‌های نشریات علمی، وب‌سایت‌های خارجی که روزانه دستور غذا منتشر می‌کنند یا تمرینات ورزشی قابل انجام در خانه را پست می‌کنند و حتی برخی ابزارهای گوگل که برای کسب‌وکارها خدماتی را فراهم می‌کنند؛ از طرف ارائه‌دهنده یا از داخل کشور با محدودیت دسترسی مواجه هستند. تقاضا برای استفاده از بخش‌های ممنوعه اینترنت، فقط از طرف کاربرانی نیست که به دنبال سرگرم شدن با محتوای غیراخلاقی، توهین‌آمیز یا خطرناک هستند، بلکه خبرنگاران، دانشجویان، صاحبان کسب‌وکار و دیگر شهروندانی که میخواهند محتوای سالم، اما محدود شده مورد نظر خود را دنبال کنند، در جست‌وجوی راهی برای فرار از فیلترینگ هستند.
این موضوع موجب شده کسب‌وکارهایی تحت عنوان فروش وی‌پی‌ان شکل بگیرند تا از این نیاز کاربران، درآمدی برای خود داشته باشند. به‌گفته جواد جاویدنیا، سرپرست معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور، فروشندگان وی‌پی‌ان غیرقانونی از این طریق درآمدهای کلان و نامشروعی دارند و حریم خصوصی مردم را به خطر می‌اندازند و آنها بستر تخلف را برای هر فردی که پول بپردازد، فراهم می‌کنند؛ حتی اگر آن فرد کودک یا نوجوانی باشد که با استفاده از وی‌پی‌ان آسیب می‌بیند.
گردش مالی ۶۰۰ میلیارد تومانی فروش وی‌پی‌ان
سپیده حبیبی، عضو انجمن صنفی کسب‌وکارهای اینترنتی پیش از این درباره گردش مالی فروش وی‌پی‌ان از برآورد ارقام ۵۰ میلیارد تومانی در ماه و ۶۰۰ میلیارد تومانی در سال خبر داده بود و گفته بود بسیاری از شرکت‌ها از وی‌پی‌ان چندکاربره استفاده می‌کنند که این موضوع میانگین گردش مالی آن را بسیار بالاتر می‌برد. این گردش بسیار بالاست و به همین دلیل خیلی از خیر آن نمی‌گذرند و قطعاً کسانی که به رانت دسترسی دارند، این بازار را در اختیار دارند.
این در حالی است که جاویدنیا در گفت‌وگوی هفته گذشته خود با ایرنا تأکید کرد تمامی وی‌پی‌ان‌های موجود در بازار ایران غیرقانونی هستند و در زمان آغاز به کار رسمی وی‌پی‌ان قانونی مقابله با آنها به‌صورت جدی‌تری دنبال خواهد شد. قانونی شدن وی‌پی‌ان، اشاره به طرحی دارد که با اجرای آن، اپراتورهایی مجوز فروش وی‌پی‌ان کسب خواهند کرد و رسته‌های شغلی خاصی پس از تأیید مراجع ذی‌ربط، امکان خرید خدمات آنها را پیدا خواهند کرد. هزینه اشتراک وی‌پی‌ان هنوز مشخص نیست و وظیفه قیمت‌گذاری آن را سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی بر عهده دارد؛ هزینه‌ای که به‌گفته جاویدنیا «باید به‌گونه‌ای باشد که هزینه گزافی بر افراد تحمیل نکند.»
دولت‌ها چه چیزی را فیلتر می‌کنند؟
ایران تنها کشوری نیست که فیلترینگ اینترنت در آن انجام می‌شود و کشورهای دیگری در دنیا هستند که به دلایل مختلف محدودیت‌هایی را برای دسترسی شهروندان خود به اینترنت ایجاد کرده‌اند. دفعه بعد که وارد شبکه‌های اجتماعی شدید، اگر با دقت بیشتری پروفایل‌ها را نگاه کنید. متوجه می‌شوید چینی‌ها با وجود جمعیت بالایشان حضور چندان فعالی در اینستاگرام یا فیس‌بوک ندارند. در واقع اینترنت به‌معنایی که ما می‌شناسیم، در چین در دسترس نیست. پروژه «فایروال بزرگ چین» طرحی است که در آن دسترسی به بسیاری از صفحات وب و حتی روش‌های دور زدن فیلترینگ، محدود شده است. چینی‌ها از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های داخلی کشور خود استفاده می‌کنند.
اوضاع در کره‌شمالی از این هم پیچیده‌تر است. آنچه در کره شمالی به‌عنوان اینترنت در دسترس است، در واقع شبکه اینترانت داخلی است که البته کاربران چندانی ندارد. بیزنس اینسایدر در گزارشی نوشته است تعداد دستگاه‌های متصل به اینترنت در این کشور شفاف نیست و آمار دقیقی از کاربران اینترنت وجود ندارد. همچنین در اختیار داشتن رایانه به‌عنوان یکی از وسایل مورد نیاز برای دسترسی به اینترنت، در این کشور مستلزم تأیید توسط دولت است!
عربستان سعودی نیز به‌دلایل اخلاقی و امنیتی محتواهای گوناگونی را فیلتر می‌کند که طیف وسیعی دارد؛ وب‌سایت‌های شیعه، قمار، پورنوگرافی، ترویج مصرف مواد مخدر و دگرباشان جنسی در عربستان از دسترس کاربران خارج می‌شوند. مورد کوبا نیز در فیلترینگ و کاربری اینترنت قابل توجه است. شبکه 3G کمتر از دو سال پیش یعنی در سال ۲۰۱۸ در این کشور در دسترس قرار گرفت و البته هنوز هم به نسبت گران است. گفته می‌شود دلیل هزینه بالای اینترنت در این کشور به دلیل تحریم‌های آمریکا و محدودیت در کابل‌کشی زیر دریایی است.
دو رویکرد برای اینترنت امن
محدودیت دسترسی به اینترنت به ابزاری برای کنترل جامعه توسط دولت‌ها نیز تبدیل شده است. شهروندان زیمبابوه، کنگو، چاد و اتیوپی بارها با قطعی اینترنت توسط دولت برای کنترل اعتراضات اجتماعی مواجه شده‌اند. بیش از هفت میلیون شهروند کشمیر نیز در میان منازعات هند با این منطقه خودمختار به مدت بیش از ۱۵۰ روز به اینترنت دسترسی نداشتند. قطعی یک هفته‌ای اینترنت در آبان ۱۳۹۸ تجربه ایرانیان از این شیوه محدودیت دسترسی است. با این حال تنها کشورهای در حال توسعه یا کشورهای آفریقایی نیستند که اینترنت فیلتر شده را به شهروندان خود ارائه می‌دهند. فیلترینگ در کشورهای توسعه‌یافته نیز با دلایل متفاوتی دنبال می‌شود. کشورهای اروپایی محتوای پورنوگرافی کودکان و نیز محتوای خشونت‌آمیز را فیلتر می‌کنند.
البته در کنار چنین محدودیت‌هایی، گزینه‌های قابل توجهی برای کودکان و نوجوانان وجود دارد. سیم‌کارت‌های مخصوص این گروه سنی با طرح‌هایی که محتوای امن را در اختیار آنها قرار می‌دهد و علاوه بر فیلترینگ محتوای نامناسب برای آنها، امکان نظارت والدین را نیز فراهم می‌کند. در هر صورت، با اینکه فیلترینگ و قطعی وسیع اینترنت هزینه دسترسی به ارتباطات و اطلاعات را افزایش می‌دهد، اما گاهی توجیهات اخلاقی و اجتماعی پیدا می‌کند. در این میان، دولت‌ها با توجه به اهداف خود می‌توانند دو رویکرد «محدودیت همگانی و دسترسی آزاد برای گروه‌های خاص» یا «دسترسی آزاد همگانی و محدودیت برای گروه‌ها و محتوای خاص» را در دستور کار خود قرار دهند.
گزارش از مریم‌السادات علم‌الهدی