یکی از موضوعاتی که هر سال با فرارسیدن ایام نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، مطرح می‌شود، تلاش برخی ناشران برای بالا بردن تعداد عناوینی است که منتشر کرده‌اند تا در مرحله ابتدایی بتوانند در نمایشگاه کتاب شرکت کنند و بعد از آن بتوانند غرفه بزرگ‌تری به دست آورند. اما چیزی که ممکن است فراموش شود، کیفیت کتاب‌هایی است که با هدف کسب اجازه ورود به نمایشگاه کتاب -یعنی انتشار ۴۰ عنوان کتاب بزرگسال یا ۴۵ عنوان کتاب کودک در طول چهار سال- برای ناشر در نظر گرفته شده است.
پیش از این، نیکنام حسینی‌پور مدیرعامل خانه کتاب، درباره شیوع کتاب‌سازی با نزدیک شدن به زمان برگزاری نمایشگاه کتاب به ایبنا گفته بود: «گویا نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به بهانه‌ای برای کتاب‌سازی تبدیل شده است؛ این را آمار نشان می‌دهد، اما آیا نمی‌توان درباره این مسئله تأمل کرد؟ بر اساس اطلاعات موسسه خانه کتاب در دو ماه گذشته و در آستانه آغاز ثبت‌نام نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، تعداد قابل‌توجهی کتاب در خانه کتاب به ثبت رسیده است و به نظر می‌رسد نمایشگاه، زمینه‌ساز شکل‌گیری جریان عجیب و غریب کتاب‌سازی در کشور شده است؛ آنچنان که مشاهده می‌شود برخی کتاب‌ها از سوی چند یا چندین ناشر، ثبت می‌شود تا آمار کتاب‌ها برای دریافت غرفه، کامل باشد.»
او با ارائه آماری از میزان کتاب‌هایی که در ماه‌های گذشته در بانک‌های اطلاعاتی خانه کتاب ثبت شده‌اند، اطلاع داد: «تا دی‌ماه سال جاری، بر اساس آمار موسسه خانه کتاب، ۸۲ هزارعنوان کتاب از سوی ۴۲۸۸ ناشر منتشر شده است که در مقایسه با زمان مشابه، رشد ۱۳ درصدی را نشان می‌دهد. نکته قابل توجه این است که در ۱۰ ماه نخست امسال، ۸۰ درصد کتاب‌ها از سوی ۸۷۶ ناشر منتشر شده است. به‌نظر می‌رسد تعداد قابل‌توجهی از این کتاب‌ها با هدف حضور در نمایشگاه انجام شده است، اما حتی اگر به همین آمار بسنده کنیم، این پرسش ایجاد می‌شود که ثبت‌نام ۲۳۰۶ ناشر در نمایشگاه چه معنایی دارد! بسیاری از غرفه‌های ۶ یا ۹ متری در نمایشگاه کتاب که بیشتر در اختیار ناشرنماهاست، بازتابی از وضعیت آسیب‌های صنعت نشر محسوب می‌شود؛ درحالی‌که ناشران کتاب‌های پرمحتوا و باکیفیت در حوزه‌های مختلف؛ به‌ویژه در حوزه عمومی و کودک و نوجوان که تولیدکننده فکر و اندیشه هستند و بار عمده نمایشگاه هم بر دوش آنهاست، کمتر دیده می‌شوند و معمولاً بیشترین ضرر را می‌بینند.»
کتاب‌سازی منبعث از تعداد بالای پروانه نشر است
قرار بود سی‌وسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۲۶ فروردین‌ماه کارش را شروع کند، اما به دلیل خطر شیوع بیماری کرونا این نمایشگاه به بعد از ماه رمضان موکول شد. حال فرصتی پیش آمده تا چرایی برخی از موارد، بیشتر بررسی شود. چرا بعد از برگزاری سی‌ودو دوره نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه‌های کتاب فراوانی که در سایر استان‌های ایران برگزار می‌شود، هنوز مسئولان موفق به متوقف کردن کتاب‌سازی نشده‌اند؟ فرهاد تیمورزاده، مدیرمسئول انجمن فرهنگی ناشران کتاب علوم پزشکی دانشگاهی دراین‌باره به خبرنگار ایرناپلاس گفت: فکر می‌کنم کتاب‌سازی منبعث از تعداد بسیار زیاد پروانه نشر است که بدون در نظر گرفتن سازوکار مناسب برای هر درخواست کننده، صادر شده است. نزدیک به ۱۷ هزار پروانه نشر صادر شده است، بدون اینکه افراد، شاخص‌های لازم را داشته باشند و به‌صرف اینکه در این حوزه فعالیت کرده‌اند، کارمند یا کارگر یک دفتر نشر بودند و تصمیم گرفتند مستقل شوند، توانستند مجوز دریافت کنند.
این ناشر ملاک کمّی برای ناشران را مهم و مؤثر می‌داند و می‌گوید: اگر یک ناشر حرفه‌ای باشد، باید هفته‌ای یک کتاب منتشر کند. ممکن است ناشری روی فرهنگ‌نامه کار می‌کند که این فرآیند زمانبر است، آماری که به آن اشاره کردم برای کتاب‌های عادی است.
تیمورزاده با اشاره به اینکه تعداد زیاد پروانه نشر در اختیار افرادی قرار گرفته است که در مجموع صلاحیت لازم برای احراز این پروانه و فعالیت در این حوزه ندارند، ادامه داد: قوانین نمایشگاه، ضوابط و آیین‌نامه‌های نمایشگاه به این مسئله دامن می‌زند. عده‌ای از ناشران می‌خواهند به هر قیمتی شده در نمایشگاه کتاب شرکت کنند و دارای غرفه باشند تا در فرصت ۱۱ روزه به هر ترتیبی کتاب بفروشند. برای بسیاری از آنها فقط مسائل مالی مهم است. بسیاری، کتاب‌های پرفروش ناشران دیگر را هم در معرض فروش قرار می‌دهند.
سازوکار بررسی کیفی کتاب وجود ندارد
به گفته تیمورزاده در نظر گرفتن ۴۰ عنوان برای کتاب بزرگسال و ۴۵ عنوان برای کتاب کودک، عددی است که برخی از ناشران برای رسیدن به آن، گاهی کتاب‌ها را با هم ترکیب یا کتاب‌هایی با محتوای یکسان منتشر می‌کنند. او افزود: هیچ ملاک کیفی وجود ندارد. در طول سال کتاب‌هایی در خانه کتاب ثبت و برای اعلام وصول به وزارت فرهنگ و ارشاد برده می‌شود. در هیچ‌کدام از این موارد، ساز و کار بررسی کیفی و حتی امتیازدهی برای آن وجود ندارد تا کتاب مورد ارزشیابی قرار گیرد، شبیه ارزشیابی که اداره ساماندهی وزارت آموزش و پرورش تحت عنوان کتاب‌های رشد انجام می‌دهد. چنین حرکتی باید برای کل کتاب‌ها انجام شود.
او با طرح این سؤال که از نگاه دولتی چرا با این موضوع برخورد نمی‌شود، توضیح داد: چنین اداره و سازمانی نیازمند نیروهای سازمانی حرفه‌ای است که ممکن است گرفتاری‌ها را بیشتر کند، زیرا ممکن است رفتارهای سلیقه‌ای افزایش یابد. ممیزی در خیلی از کشورها وجود دارد، اما بررسی کتاب از نظر کیفی را هم باید در نظر بگیرند. پروانه نشری که به همه داده شده است، باعث شد افراد کم صلاحیت وارد این عرصه و کتاب‌های کم کیفیت وارد بازار نشر شوند و حتی بتوانند آنها را با استفاده از روابط خود به کتابخانه‌ها بفروشند.
بررسی کیفی، آمار انتشار کتاب را نصف می‌کند
به گفته تیمورزاده برای هیچ معاون فرهنگی و هیچ وزیری خوشایند نیست که در طول زمان فعالیتش آمار انتشار کتاب کاهش یابد، او ادامه داد: اگر روند ممیزی کیفی را برای انتشار کتاب‌ها در نظر بگیرند، اطمینان دارم در سال اول اعداد و ارقام کمتر از نصف خواهد شد. مسئله این است که هر سال به تعداد عناوین کتاب منتشر شده اضافه شود. متأسفانه در سیستم دولتی به آمار و ارقام خیلی بها می‌دهیم و این بها دادن به آمار و ارقام، به ما اجازه نمی‌دهد برنامه‌ای تنظیم و تدوین کنیم که کیفیت کتاب در آن غالب شود. مردم تصور می‌کنند وزارت فرهنگ و ارشاد بررسی کیفی کتاب را انجام می‌دهد، در حالی که چنین کاری انجام نمی‌شود. می‌توانید بسیاری از کتاب‌های بی‌کیفیت را در لیستی که اعلام وصول گرفته است پیدا کنید، بعضی از این کتاب‌ها اصلاً در بازار دیده نمی‌شوند و فقط برای این است که آمار را افزایش دهند.
تیمورزاده با اشاره به اینکه در صورت توجه وزارت فرهنگ و ارشاد به کیفیت کتاب‌های منتشر شده، قدمی در راه خدمت به جامعه برداشته می‌شود، ادامه داد: اسم این روند را جای کتاب‌سازی، عنوان‌سازی گذاشته بودم، زیرا ساختار فعلی اداره کتاب اجازه آن را می‌دهد که در جایی مانند نمایشگاه کتاب، ناشران با عنوان‌سازی بتوانند غرفه‌های بزرگ‌تری دریافت کنند. آیین‌نامه‌ها و ضوابط در نظر گرفته شده، اشکال‌هایی دارد که موجب این روند شده است.
هر کتابی، عنوان رسمی را دریافت نکند
به گفته این ناشر، آیین‌نامه حضور ناشران در نمایشگاه کتاب بر مبنای ورود با در نظر گرفتن تعداد عناوین کتاب است به صورتی که کتاب با ۵۰۰۰ صفحه یا ۵۰ صفحه تفاوتی ندارد. او بیان کرد: در صورتی‌که مسئولان می‌توانند شاخص‌هایی را در نظر بگیرند و بر اساس آن شاخص‌ها، به برخی از کتاب‌ها اجازه توزیع دهند. یعنی هر کتابی را جزو عنوان‌های رسمی قرار ندهند. می‌توانند به کتاب بدون عنوان رسمی اجازه توزیع دهند. باید توجه داشت برای انتشار کتاب پزشکی هیچ‌گونه محدودیتی وجود ندارد. فرد با تحصیلات عادی حتی با تحصیلات ابتدایی می‌تواند کتاب پزشکی منتشر کند. هرکسی، کافی است که پول داشته باشد و چیزی بنویسد و کتاب را به تعداد کم یا زیاد منتشر کند.