"بسم الله الرحمن الرحیم"؛ عبارتی بود که پس از ترور شهید قاسم سلیمانی بر صفحه رسمی توییتر رهبر معظم انقلاب نقش بست. این عبارت هرچند می‌تواند تفاسیر مختلفی نسبت به آن ایفاد گردد، اما در کنار آن پرده از نقش مؤثر فضای مجازی در اعلان رویکردها و مواضع دارد. در حقیقت پس از استفاده رئیس جمهور و بسیاری از وزرا و چهره‌های مشهور از شبکه‌های اجتماعی و به طور خاص توییتر، به کارگیری این پلتفرم از سوی دفتر رهبر انقلاب، نشان از جایگاه تأثیرگذار شبکه‌های اجتماعی دارد.
هرچند توییتر همچنان در ایران، فیلتر است؛ اما اینکه چرا به یک پلتفرم رسمی در اعلان مواضع سیاستمداران و یکی از مهم‌ترین بسترهای اطلاع‌رسانی شده است، موضوعی است بس مفصل و پیچیده که بررسی تمام وجوه آن می‌تواند موضوع و سوژه پایان‌نامه‌های علمی و پژهشی باشد.
«تویپلماسی» چگونه به‌وجود آمد؟
پوریا آسترکی درخصوص شکل‌گیری این پدیده گفت: در فضای دیجیتال و روابط دیپلماتیک، عبارتی به نام «تویپلماسی» داریم؛ به معنی دیپلماسی توییتری؛ که از سال ۲۰۱۱ مورد استفاده قرار گرفته است و امروز به یکی از روش‌های محبوب در دیپلماسی حوزه ارتباط سران کشورها و دیپلماسی عمومی تبدیل شده است. تا اوایل سال ۲۰۱۹ تعداد ۱۹۷ کشور دنیا از توییتر برای مقاصد دیپلماتیک استفاده می‌کردند، به این معنا که وزیر خارجه و سفرا و روسای کشورها در توییتر حضور داشتند.
وی افزود: در کنار تویپلماسی، دو عبارت مهم دیگر نیز وجود دارد؛ یکی از این دو مورد «دیپلماسی دیجیتال» است که به معنی استفاده از فضا و پلتفرم و امکانات دیجیتال اینترنتی برای دیپلماسی است؛ دیگری فیسبوک دیپلماسی است. بعد از توییتر، فیسبوک بیشترین حضور دیپلمات‌ها و مقامات سفارتخانه‌ها و کشورها را شاهد است. توییتر با فاصله کمی از فیسبوک و با فاصله زیادی از سایر شبکه‌ها شاهد حضور دیپلمات‌هاست.
سیاست‌گذاری ایالات متحده برای توییتر
آسترکی در خصوص نقش ایالات متحده در شکل‌گیری توییتر گفت: استفاده از توییتر برای مقاصد دیپلماتیک به سال‌های حضور هیلاری کلینتون در دولت نخست اوباما در سال ۲۰۰۸ برمی‌گردد. او اعتقاد زیادی به استفاده از فیسبوک و توییتر در اجرای سیاست خارجی آمریکا داشت، به‌طوری که تا پایان دوره هیلاری کلینتون بیش از ۷۰ سفارتخانه در آمریکا توییتر داشتند و سفرا تشویق شدند تا در توییتر حضور داشته باشند. سیاست‌گذاری مفصلی برای فعالیت توییتری در نظر گرفته شد و مقررات و آیین‌نامه‌ها و شیوه‌نامه‌های زیادی وضع و تعقیب و آموزش داده شد. از جهتی می‌توان نمود علاقه آمریکا به دیپلماسی دیجیتال در توییتر و فیسبوک را در بهار عربی مصر و تونس دید. آمریکا به‌طور گسترده شبکه‌های اجتماعی را رصد می‌کرد و بر رسانه‌ها تأثیر می‌گذاشت و رسانه‌های آمریکایی وقایع را پوشش می‌دادند و بهنوعی نتیجه این نقش و سیاست‌گذاری را می‌دیدند».
رکورد عملیات روانی در سوریه
آسترکی گفت: در همان سال‌ها از ۲۰۱۰ به بعد، استفاده گسترده از شبکه‌های اجتماعی در مقاصد دیپلماتیک اگرچه خیلی رسمی نیست، اما کاربرد دارد و آغشته به عملیات روانی و عملیات رسانه‌ای است. در حقیقت اطلاع‌رسانی غلط و فیک‌نیوز هم وجود دارد. ما این مسئله را در مورد سوریه شاهد هستیم. حجم عملیات روانی در مورد سوریه شاید یکی از موارد رکورددار است و از هر دو طرف صورت گرفت. از طرف جریان مخالف دولت سوریه به‌شدت دنبال می‌شد و انواع دروغ‌ها و خبرها و محتوای تقلبی در موضوع سوریه نشر داده و منتشر می‌شد. مثال سوریه به‌عنوان یک مورد از کاربرد شبکه‌های اجتماعی برای اهداف سیاسی و به‌صورتی غیراخلاقی و فریب‌دهنده بود».
استفاده سیاستمداران چینی از توییتر
وی افزود: نکته دیگر در مورد چین است که اینترنت را بسته و دسترسی به توییتر وجود ندارد و امکان دسترسی به گوگل و سایر شبکه‌ها نیز به‌طور رسمی وجود ندارد. ولی دست‌کم ۱۰ اکانت مربوط به مسئولان چینی در توییتر وجود دارد. حتی چین که خود را کاملاً از اینترنت دنیا مجزا کرده است، از توییتر استفاده می‌کند و در این صحنه حضور دارد.
آمریکا قوی‌ترین کشور در زمینه استفاده از توییتر
این کارشناس فضای مجازی اشاره کرد: با توجه به پیشینه‌ای که موضوع تویپلماسی در آمریکا دارد، آمریکایی‌ها به‌سرعت به اهمیت این ابزار پی بردند و شروع به استفاده از آن کردند، آمریکا در این زمینه قوی‌ترین کشور در دنیاست. البته نه به این واسطه که توییتر شرکتی آمریکایی است، بلکه به این دلیل که آمریکا روی این مسئله سرمایه‌گذاری کرده است و از آن استفاده می‌کنند. آموزش داده و ۱۰ سال برای بهبود دیپلماسی توییتری خود برنامه‌ریزی و تلاش کرده‌اند. قواعدی نیز وجود دارد. حساب رسمی کاخ سفید و حساب رسمی رئیس‌جمهور آمریکا، هیچ رهبر خارجی را دنبال نمی‌کند. در حقیقت ترامپ پر فالوئرترین مقام سیاسی حاضر در توییتر است و هیچ مقامی در توییتر چون او تأثیرگذار نیست. البته تعداد فالوئرهای باراک اوباما بیشتر بود و هست، ولی او فعلاً رئیس‌جمهور نیست. اما حساب رسمی وزارت امور خارجه آمریکا فعالانه روسای جمهور کشورها و مقامات دیگر کشورها را دنبال می‌کند. مثلاً حسن روحانی و جواد ظریف را دنبال می‌کنند و نوعی از تعامل با کشورهایی که به‌ظاهر با آنها تعامل ندارند، نیز دنبال می‌شود.
وضعیت در ایران چگونه است؟
وی درخصوص وضعیت و جایگاه ایران در توییتر گفت: حساب انگلیسی دفتر رهبری که از سال ۸۸ ساخته شده، اولین حساب رسمی یک مقام ایرانی است. حساب فارسی رهبری از سال ۹۲ فعال شده است و به‌تدریج در طول سالیان مختلف به چند زبان از جمله اسپانیایی و عربی فعالیت دارد. در سال ۹۲ با توجه به برنامه‌های سیاست خارجی دولت روحانی، حساب‌های مقامات دولتی به‌تدریج در توییتر فعال شد. البته برخی از این حساب‌ها قبل از انتخابات ساخته شده بود، ولی عمده فعالیت‌ها بعد از روی کار آمدن دولت اول روحانی بود. هر کدام از این حساب‌ها کارکردی داشتند.
حساب جواد ظریف مثل یک شوالیه عمل می‌کند
وی افزود: حساب توییتری رئیس‌جمهور ضعیف است و مشخص می‌کند نیازمند تیم حرفه‌ای و تولید محتوا و سیاست رسانه‌ای مشخص است. حساب جواد ظریف به‌عنوان دیپلمات کشور بسیار حساب شده فعالیت می‌کند. او در حوزه دیپلماسی عمومی و رسانه‌های اجتماعی مثل یک شوالیه عمل می‌کند؛ وزارت امور خارجه به‌طور مشخص برنامه مدون و قابل مشاهده‌ای ندارد. به‌طور دستوری به تعدادی از سفارتخانه‌ها و بخش‌هایی از وزارت امور خارجه اعلام شده است اکانت توییتر باز کنند، ولی سفارتخانه‌ها و وزرا به‌جز یکی دو نفر، فعالیت خاص و برنامه‌ریزی‌شده و مدونی را در توییتر پیگیری نمی‌کنند. مشخص است که وزارت امور خارجه ضعیف عمل می‌کند و از آموزش و سیاست‌گذاری غافل بوده است و این برخلاف آن چیزی است که وزارت خارجه آمریکا به‌خوبی انجام می‌دهد. اینجا نمی‌توان گفت آقای ظریف در توییتر خوب کار کرده و نمی‌توان به او فرمانده گفت، بلکه شوالیه‌ای است که به‌صورت انفرادی و با استعداد شخصی در توییتر عمل می‌کند و جلب توجه دارد. ایشان وقتی توییت می‌کنند در اکثر مواقع مورد توجه رسانه‌ها قرار می‌گیرند و توییت او با تعداد زیادی تعامل و ریتوییت روبه‌رو می‌شود. تأمل فردی ایشان بسیار خوب است، ولی به‌عنوان فعالیت وزارت امور خارجه در رسانه‌ای اجتماعی، کاری بسیار ضعیف بوده است.
کم‌کاری در حوزه دیپلماسی توییتری در عراق
آسترکی گفت: به موضوع عراق برگردیم. همه تاریخچه‌ای ضمنی از شرایط عراق می‌دانند. ایران بعد از سقوط صدام در عراق به‌واسطه حضور مردمی و حضور ۷۰ درصدی شیعه و حضور کردها و ارتباط‌های مردمی و مناسک مهم و نیاز تجاری دو کشور و بازار بزرگ عراق، برای محصولات ایرانی و نکته کلیدی نیاز امنیتی عراق در مقابله با تروریسم و نیاز امنیتی ایران در مقابله با داعش، ارتباط دو ملت در مدت کوتاهی نزدیک شد و دو کشور که ۳۰ سال پیش با هم می‌جنگیدند، با هم در گردشگری زیارت و درمان و تجارت و امنیت دو شریک هم هستند. این مسئله مورد خشم مخالفان ایران و عراق قرار می‌گیرد. وقتی ایران سهم عمده‌ای در از بین بردن داعش داشت، این کینه در مخالفان و دشمنان ایران و عراق به‌وجود آمد. در ماه‌های اخیر تظاهرات و اعتراضاتی در عراق سازماندهی شد. اعتراضات و مطالبات مردمی در مورد وجود فساد و ناکارآمدی در سیستم حاکم است، اما بخشی از این وقایع تحریکات و موج‌سواری‌هایی علیه ایران بود و موقعیت ایران بنابر نظرسنجی‌های موجود به مقدار زیادی در افکار عمومی عراق تضعیف شده است.
توییتر و پدیده‌ای به نام ترامپ
آسترکی درباره استفاده رئیس‌جمهوری آمریکا از توییتر گفت: ترامپ در تمام این سال‌ها و بعد از ریاست جمهوری، سبک و تم خاصی برای حضور در رسانه‌ها داشت. تم ترامپ حضور مستقیم بی‌پرده و گاهی هنجارشکن و تهاجمی در رسانه است. ترامپ به‌خوبی از تلویزیون استفاده کرده است. او از کتاب هم به‌خوبی استفاده کرده است. او کتاب‌های خوبی دارد که سبک نوشتاری کتاب از نظر ادبیات انگلیسی به نسبت ساده و صریح است و دقیقاً مثل حرف زدن خود او است. او از اوایل زمانی که تصمیم به حضورش در انتخابات جدی شد و شاید حتی قبل از تصمیم به شرکت در انتخابات در توییتر فعال بود و همیشه همین‌طور جنجالی و مستقیم حرف زده و مسائل خود را در مورد شرکای تجاری و سیاست واضح و سریع منتقل کرده است. ترامپ با این حضور رسانه‌ای توانسته است طرفداران زیادی جذب کند. طرفداران او عاشق صراحت، بی‌پردگی و جنجالی شدن‌اند که او همیشه با خود دارد. جنجال‌سازی همیشه عده زیادی را کنجکاو توییت بعدی و سخنرانی و مقاله بعدی می‌کند. ترامپ در توییتر همان شخصیت شورشی یا آزاد خود را دارد و ترجیح می‌دهد مسائل خود را این‌طور حل کند. مهم‌ترین رسانه او در بردن انتخابات توییتر بود. او آنقدر به توییتر اعتقاد دارد که بارها و بارها رسانه‌های جریان اصلی را مورد انتقاد قرار داده است و یک دوقطبی بین توییتر و رسانه‌های جریان اصلی ایجاد کرده است. در سیاست خارجی مرتباً همین راهکار را آزمایش می‌کند و به کار می‌گیرد. او از حمله به همتای فرانسوی خود و سایر رؤسای جمهور و مقامات سایر کشورها ابایی ندارد. ابایی ندارد که خبر اخراج و استخدام کسی را در توییتر اعلام کند. همین مسئله ترامپ را در مرکز توجه قرار داده است. سرمایه اجتماعی او مبتنی بر همین تکنیک‌هاست و طبیعتاً این روش را در مورد دشمنی مثل ایران هم به‌کار می‌گیرد. این خط کلی حرکت ترامپ است. او چند روش دارد. وقتی می‌خواهد تبریک سال نو بگوید، با این اطمینان که عده زیادی در توییتر منتظر پیام تبریک او هستند، به موضوع سفارت می‌پردازد که از نظر سیاست خارجی آمریکا موضوعی حاد بود و بعد ایران را تهدید می‌کند و بعد می‌گوید سال نو مبارک. اینجا شخصیت او مثل جوکر در فیلم جوکر است. یعنی کسی که ساختار را می‌شکند و خارج از قواعد و عرف رفتار می‌کند و هم‌زمان خونسردی خود را با گفتن تبریک نشان می‌دهد و خونسردی خود از هنجارشکنی را به مخاطبان خود عرضه می‌کند؛ این تکنیک ترامپ است.