رپ، سبکی از موسیقی است که از ۱۹۶۰ توسط سیاه‌پوستان آمریکایی در محله‌های حاشیه‌ای و فقیرنشین شکل گرفت. ابتدا از این موسیقی برای مبارزه علیه تبعیض‌نژادی استفاده شد. این سبک موسیقی به دو شکل در ایران اجرا شد، توسط افراد مرفهی که به دنبال شهرت بودند و آثار آنها با مهمانی‌های شبانه گره خورده بود و گروهی که از طبقه پایین جامعه بودند و از مشکلات خود می‌گفتند. موسیقی رپ در ایران از نظر زمانی با رپ جهانی فاصله دارد و همچنین خواسته‌های رپرهای ایرانی، در سبک متفاوتی است. گاهی رپرهای ایرانی هم توانسته‌اند در شکل‌گیری رفتار اجتماعی نقش تأثیرگذاری داشته باشند؛ برای مثال یاس در تک‌آهنگی با نام «سی‌دی رو بشکن» از مردم خواسته بود که به حریم خصوصی یکی از بازیگران زن احترام بگذارند.
مردم نیازمند شنیدن موسیقی اعتراضی هستند
اخیرا و بعد از اعتراضات آبان ماه، آهنگ‌های تندی منتشر و با اقبال برخی طیف‌ها مواجه شده است، خبرنگار ایرناپلاس به همین بهانه، چرایی اقبال به موسیقی اعتراضی میان بخشی از مردم را از عبدالجبارکاکایی، شاعر و ترانه‌سرا جویا شد.
کاکایی می‌گوید من پیش از این جایی گفته بودم «موسیقی محرک آگاهی نیست» ولی غالبا نیست نه اینکه همیشه نباشد. معمولاً موسیقی بازتاب روح جامعه است. اگر به این نوع موسیقی علاقه نشان داده می‌شود، باید دلایل جامعه‌شناسی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی این مسئله جستجو شود؛ نه اینکه تصور کنیم سبکی از زیبایی‌شناسی کشف شده است، بلکه مردم در فقدان وجود ابعاد زیبایی‌شناسی به‌نوعی از موسیقی گرایش پیدا کرده‌اند. نکته این است که مردم نیاز به شنیدن این حرف‌ها دارند و به دلیل اینکه این حرف‌ها معمولاً به شکل قانونی ارائه نمی‌شوند، طبیعتاً مردم میل بیشتری به موسیقی زیرزمینی دارند.
به گفته کاکایی، نظام فرهنگی ما تمام تلاش خود را برای نشنیدن سبک اعتراضی موسیقی انجام داده که منجر به ترویج موسیقی ولنگار بی‌محتوایی شده است که ریتمی شاد دارد، چراکه موسیقی اعتراضی گاهی سیاستمداران را نشانه می‌گیرد و به رفتار طبقه خاصی از مردم نقد دارد. او ادامه داد: راهکار درست مواجهه با موسیقی زیرزمینی این نبود. اگر موسیقی روی زمین ما جرئت بیان حرف‌های آزادانه را داشت، شاید موسیقی زیرزمینی اینقدر گسترش نمی‌یافت که گاهی در بعضی قطعات اخلاق کنار گذاشته و فحاشی و هتاکی شود. به هر حال، نظام جامعه ما که نظامی اخلاقی است، از این نظر لطمه می‌خورد.
خود این گروه‌ها مقصر نیستند
برخی استفاده از کلمات رکیک، فحاشی و هتاکی را بخشی از موسیقی اعتراضی می‌دانند، ساختاری که زاده شرایط خاص اجتماعی است، اما گاهی شاید نادیده گرفتن ریتم و قافیه، عمدی باشد، تا خواننده بتواند پیام خود را شفاف‌تر منتقل کند، کاکایی دراین‌باره توضیح داد: رپ دنیا را شنیده‌ام، در مورد تکنیک و به کار بردن درست جملات، در رپ جهانی تکنیک رعایت می‌شود. موسیقی رپ در دنیا به موسیقی اعتراضی معروف است. وقتی جامعه روبه انحطاط باشد و به سمت سقوط اخلاقی پیش رود، طرح این مسائل می‌تواند در قالب قبح‌شکنی تلقی شود. عادی شدن استفاده از الفاظ رکیک معنی انحطاط فرهنگی است. البته خود این گروه‌ها را مقصر نمی‌دانم. مقصر جای دیگری است که اجازه بسط و گسترش این نوع از موسیقی را می‌دهد.
ایجاد محدودیت در بسیاری از بزنگاه‌های اجتماعی می‌تواند منجر به بروز عواقب سنگین‌تری باشد. به گفته کاکایی در جامعه ایران جایی برای بیان سخنان اعتراضی وجود ندارد و به همین دلیل است که موسیقی اعتراضی تا به این اندازه گسترش پیدا کرده است. او افزود: فکر نمی‌کنم موسیقی رپ در حدی باشد که همه جامعه را درگیر خود کرده باشد، اما به سمتی پیش می‌رویم که همه جامعه درگیر این نوعی از موسیقی شود و سایر موسیقی‌های ما نوایی در ریتم ۶ و هشت و با سبکی شاد و بی‌توجه به مسائل روز جامعه تولید می‌شود. موسیقی اعتراضی در تلاش برای پر کردن خلأی است که متأسفانه موسیقی جدی ما به‌دلیل نظام مراقبت فرهنگی جرئت وارد شدن به آن را ندارد.
موسیقی ایرانی محدود شده است
خوانندگان و ترانه‌سرایان به دلیل مشکلات پیش و پس از انتشارِ اثری اعتراضی، کمتر به آن تمایل نشان می‌دهند. کاکایی درباره تأثیر این محدودیت‌ها بر موسیقی روز گفت: باید از وزارت فرهنگ و ارشاد پرسید که آیا در موسیقی پاپ و مدرن ما امکان اعتراض اجتماعی وجود دارد یا نه؟ در این وزارتخانه مجموعه‌ای به نام ممیزان فرهنگی وجود دارد که مانند کتاب، موسیقی را هم کنترل می‌کنند. البته به نظر من این روند به دلیل فشارهایی است که از بیرون وزارت فرهنگ و ارشاد به آنها وارد می‌شود. آنها مجبورند موسیقی داخل را منزه و پاکیزه کنند، در حالی که صدای اعتراض وجود دارد و خود را در زیرزمین نشان می‌دهد.
به گفته این شاعر، موسیقی رپ به‌عنوان شاهکار هنری در تاریخ هنر ماندگاری ندارد، اما به‌عنوان اسناد فرهنگی برای دوره تاریخی خاص حفظ خواهد شد. او ادامه داد: در همه دوره‌های تاریخی محدودیت‌هایی در عرصه فرهنگی داشته‌ایم؛ چه قبل و چه بعد از انقلاب. باید توجه کرد که موسیقی اعتراضی به نیازها و مطالبات جامعه پاسخ می‌دهد.
افرادی که خواستار ارائه مطالبات اجتماعی در آثار هنری خود هستند، این روزها با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شوند. شاید اگر ظرفیت نقد و آزادی بیان در جامعه افزایش یابد، بتوانیم شاهد ظهور اعتراض در موسیقی ایرانی و آنچه به‌صورت مجاز ارائه می‌شود، باشیم و هنرمندان برای ارائه آنچه نیاز جامعه است، مجبور به تحمل عواقب سنگین نباشند. در چنین شرایطی می‌توان امیدوار بود که آثار ارزشمند و ماندگار هنری تولید شود.
گفت‌وگو از: آیدین پورخامنه