دستفروشان کتاب از اواخر اسفند ۱۳۹۷ مانند سابق در راسته کتابفروشان خیابان انقلاب حضور ندارند، هرچند نمی‌توان گفت که در خیابان انقلاب دستفروشی دیده نمی‌شود، اما تعداد دستفروشان کتاب بسیار کمتر و تعداد کتاب در بساطشان نیز کمتر از سال‌های گذشته شده است. جمع شدن دستفروشان کتاب از راسته انقلاب، با دلایلی مانند جمع‌آوری فروشندگان کتاب‌های مبتذل، ممنوعه و چاپ‌های غیرمجاز(قاچاق کتاب) با همکاری اکیپ‌های انضباط شهری شهرداری به درخواست صنف کتابفروشان و ناشران انجام شد.
با این حال به نظر می‌رسد خشک و تر با هم سوختند. در طرح جمع‌کردن بساط دستفروشان کتاب به سبک کاری آنها توجه نشد؛ کهنه کتابفروشان و بساطی‌های کتاب پیاده‌راه‌های خیابان انقلاب، در دو گروه متفاوت فعالیت می‌کنند: گروه نخست دستفروشانی که سال‌هاست در این حوزه مشغول فعالیت هستند، می‌دانند کتاب خوب دست دوم را از کجا تهیه کنند، مشتری را می‌شناسند و شاید بسیار بیش از فروشنده‌هایی که در برخی مغازه‌های شیک و بزرگ کتاب می‌فروشند، با محتوای کتاب آشنا هستند، کتاب‌هایی را می‌فروشند که به‌طور قانونی چاپ شده‌اند.
گروه دوم، دستفروشانی هستند که به کتاب مانند هر کالای دیگری نگاه می‌کنند، به‌همین دلیل، خود را ملزم به رعایت هرگونه قانون نوشته یا نانوشته‌ای نمی‌دانند، این دسته از کتابفروشان هستند که می‌توانند کتاب‌هایی با چاپ غیرقانونی را با ۵۰ درصد تخفیف به‌فروش برسانند. این در حالی است که نقش کهنهکتابفروشان در گردش چرخه معیوب نشر و اوضاع فعلی بازار کتاب را نمی‌توان و نباید نادیده گرفت. جمع‌آوری آنان همراه دستفروشانی که کتاب‌های افست یا قاچاق می‌فروشند، مساله‌ای است که باید مورد بازبینی قرار بگیرد.
زهرا نژادبهرام، عضو هیات رئیسه شورای شهر تهران، با رد جمع‌آوری دستفروشانی که کتاب‌های دست‌دوم می‌فروشند به خبرنگار ایرناپلاس گفت: افرادی که در خیابان انقلاب کتاب‌های دست دوم می‌فروختند، جمع‌آوری نشدند بلکه شناسایی شدند. تعداد آنها ۳۰ نفر است. در همکاری با شهرداری منطقه ۱۱ و اتحادیه ناشران و کتابفروشان، صندوق‌هایی برای این ۳۰ فروشنده در نظر گرفته شده است، تا بتوانند کتاب‌های خود را در بسته‌های مشخص و در فضای قابل تفکیک با دیگر دستفروشان، به‌فروش برسانند.
به گفته نژادبهرام در ضلع جنوبی خیابان فخر رازی طرح ساماندهی دستفروشان کتاب که شناسایی شده‌اند، انجام خواهد شد و این طرحی جدای از طرح راسته فرهنگی است.
تعویق اجرای طرح جانمایی دستفروشان کتاب
یکی از راهکارهایی که برای بهبود شرایط کهنهکتابفروشان در نظر گرفته شده، ایجاد راسته فرهنگی برای قرار گیری کهنهکتابفروشان و فعالیت در آن است. آذرماه ۹۷ بود که احمد مسجدجامعی، عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران، از طرح ایجاد راسته کتاب در تهران خبر داد. بعد از آن، اواخر دی‌ماه ۹۷ اعضای شورای اسلامی شهر تهران با تصویب ماده ۸۱ برنامه سوم توسعه شهر تهران بر افزایش راسته‌های فرهنگی پایتخت تاکید کردند. در آن روزها مقرر شد تا فاز نخست این طرح تا پایان سال جاری مورد بهره‌برداری قرار گیرد، این طرح در فاز نخست فاصله میان تئاتر شهر تا تالار وحدت و سپس راسته کتابفروشان خیابان انقلاب را دربر می‌گرفت. اما مهرماه ۹۸ هومان حسن‌پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران برای متنفی شدن هرگونه جانمایی یا فضاسازی برای دستفروشان کتاب درخواست و برای ساماندهی دستفروشان بهره‌برداری از خیابان برادران مظفر را پیشنهاد داد.
محمدجواد حق‌شناس، رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر در مهرماه ۹۸ از شهردار تهران خواست پروژه راسته کتاب که یکی از خواسته‌ها و اولویت‌های فرهنگی شهر تهران برای حمایت از کتابفروشان است، به‌طور جدی دنبال شود. راسته یا گذر کتاب، طی یک سال گذشته در دو طرح مورد تاکید شورای شهر بوده است. به گفته حق‌شناس در بودجه سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ به ایجاد دو راسته توجه شده و فاز نخست این راسته از میدان انقلاب تا چهار راه کالج و راسته دوم در خیابان کریمخان زند از میدان هفت تیر تا ایستگاه حافظ پیش‌بینی شده است. در ادامه این روند اواخر آبان‌ماه، محمدرضا جوادی یگانه، معاون فرهنگی اجتماعی شهرداری تهران از انجام مناقصه برای ساخت راسته کتاب در خیابان انقلاب و کریمخان در اول آذرماه خبر داد؛ مناقصه‌ای که هنوز انجام نشده و به گفته علیرضا آقایی، مدیرعامل شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهرداری تهران به محض انتخاب پیمانکار عملیات اجرایی آن آغاز می‌شود.
اهمیت شناخت دقیق فروشنده سیار
الهام فخاری، عضو شورای اسلامی شهر تهران با اشاره به بازدید نظارتی که از خیابان فخررازی داشته است، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: با ناشرین و کتابفروشان راسته صحبت کردم و متوجه شدم بیشتر آنها از طرح جمع‌آوری دستفروشان و استقرار آنها در این خیابان کم‌اطلاع و ناخرسند بودند؛ چراکه به نظر آنها این روند به کسب آنها آسیب می‌زند.
او با جدا کردن مساله دستفروشان کتاب با انواع دیگر دستفروشان، به ساز و کار پیچیده دستفروشان کتاب اشاره کرد و ادامه داد: بسیاری از دستفروشان -خصوصا توزیع‌کنندگان کتاب‌های نایاب و کمیاب- غالبا فروشنده مستقیم یکی از طبقات ساختمان‌های مجاور خیابان انقلاب هستند. به‌همین دلیل در این حوزه تعارض منافع متفاوتی با باقی موضوعات شهری وجود دارد و شناخت دقیق و درست موضوع فروشندگی سیار کتاب -و نه نادیده‌گرفتن آن- اهمیت بسیار زیادی دارد؛ چیزی که متأسفانه در طرح این پهنه فرهنگی کمرنگ است.
به گفته فخاری در طرحی که ارائه شده، سازه‌های موقتی در نظر گرفته شده که دستفروشان، کتاب‌هایشان را در آن بگذارند و بتوانند در این سازه را قفل و فردا برای ادامه فعالیت باز کنند. او تاکید کرد: چنین چیزی با واقعیت‌های خیابان انقلاب به‌کلی همخوانی ندارد. ضمن اینکه هیچ‌کدام از کسبه، فعالین خیابان و دستفروشان کتاب از طرح اطلاع چندانی ندارند و همچنین مشارکتی در آن نداشته‌اند. هر طرحی که بدون حضور جدی این گروه‌ها تهیه شده باشد، به دلیل اینکه با پیچیدگی‌ها، تنوع و تکثر و واقعیت‌های فعالیت‌های دستفروشان این حوزه تطابقی ندارد، مطمئنا در اجرا با مشکل مواجه می‌شود و در نهایت با نارضایتی، اعتراض ساکنین، کسبه خیابان و دستفروشان کتاب، هزینه دیگری روی دست شهر و شهرداری باقی می‌گذارد.
تهیه‌کنندگان موضوعات اصلی و فرعی طرح را تشخیص ندادند
فخاری با بیان اینکه تهیه‌کنندگان این طرح نتوانسته‌اند موضوعات اصلی و فرعی طرح را تشخیص بدهند، بیان کرد: به‌عنوان مثال یکی از نکاتی که در طرح بیان شده بود جابه‌جایی درختان روبه‌روی خیابان فخررازی است که کریدور بصری به سر در دانشگاه تهران را مسدود می‌کند. درصورتی‌که این مسئله یکی از جزئی‌ترین، ظاهری‌ترین و کالبدی‌ترین مسائل طراحی شهری است. راسته دستفروشان کتاب که از میدان انقلاب تا حوالی چهارراه ولیعصر و تاکمی بعد از آن مستقرند موضوعی به‌شدت حساس و پیچیده است و مطالعه میدانی عمیقی را می‌طلبد که باید پیش از این از سوی گروه‌های دیگر تهیه شده باشد، اما متأسفانه طرح به این نکات توجهی نکرده است.
عضو شورای اسلامی شهر تهران با تاکید بر سازوکارهای درونی متفاوت و پیچیده‌ای که هم در میان دستفروشان کتاب و هم ناشران و فروشندگان کتاب وجود دارد، گفت: باید توجه و دقت بیشتری در این طرح و عناوین دیگری مثل جمع‌آوری -که در طرح هم نیامده و مورد تایید نیست- و ساماندهی دستفروشان کتاب صورت بگیرد. این نکته‌ای است که در طرح تهیه‌شده رعایت نشده و باید حتما در طراحی و شناخت صورت‌مسئله بازنگری شود، چراکه موضوع دستفروشی کتاب مانند دیگر دستفروشی‌ها نیست و نمی‌توان به‌راحتی به نسخه‌ای ثابت برای آن رسید. ضمن اینکه خود گروه‌های استفاده‌کننده و مخاطبین طرح باید در فرایند طراحی و تدوین حضور جدی داشته باشند که در آینده برای شهر و شهرداری مشکل‌ساز نباشد، این موضوع نیز مورد توجه قرار نگرفته است.
رفع موانع در راسته کتاب‌فروش‌ها در شرایطی انجام می‌شود که بعد از جمع‌کردن دستفروشان کتاب، جای آنها را دستفروشان جوراب، مانتو، کیف و ... گرفته‌اند. در پاسخ به این اعتراض، هم‌پوشانی فعالیت کتاب‌فروشی‌ها و دستفروشان کتاب عنوان می‌شود. در این شرایط می‌توان از اتحادیه ناشران و کتابفروشان انتظار داشت تا باتوجه ویژه به دستفروشان کتابی که در حقیقت کهنه‌کتابفروش‌اند و در چرخه صنعت نشر نقش باارزشی بازی می‌کنند، تمهیداتی اندیشیده شود تا این افراد بیش از این دچار ضرر و خسارت نشوند.
گزارش از آیدین پورخامنه