طرح بایوجمی بدون شک یکی از طرح‌های جنجالی محیط‌زیستی در سال‌های اخیر است. طرحی که از سوی یک شرکت بخش خصوصی که مدعی ابداع یک روش جدید برای احیای تالاب انزلی بود، اجرا شد و سازمان حفاظت محیط زیست نیز از آن حمایت کرد. قرار شد بایوجمی به‌صورت آزمایشی در بخش‌هایی از تالاب اجرا و راستی‌آزمایی شود. با این وجود، این طرح مخالفان سرسختی دارد که اتفاقاً بسیاری از آنها جزو اساتید برجسته و صاحب‌نظر محیط زیست هستند.
اگرچه همواره مجری طرح و سازمان محیط زیست بر آزمایشی بودن آن تأکید داشتند، اما اعتراض مخالفان سرانجام موجب توقف پروژه از سوی دادستان بندر انزلی شد.
در این میان، اظهارنظر مخالفان طرح بایوجمی انعکاس بیشتری نسبت به موافقان و مجری طرح که یک شرکت دانش‌بنیان است، داشته است. این در حالی است که صحبت‌های فرشید سهیلی یعنی مجری طرح مشهور به بایوجمی خالی از لطف نیست.
ایرناپلاس: تالاب انزلی سال‌هاست به‌عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تالاب ایران شناخته شده است. شواهد نشان می‌دهد این تالاب با وجود بحران‌های زیادی که پشت سر گذاشته است، امروز حال و روز خوبی ندارد. چه روندی باعث شده است مهم‌ترین تالاب کشور به این وضعیت دچار شود و به تعریفی وارد دوران مرگ خود شود؟ به‌طوری که از تالاب انزلی به‌عنوان مرداب انزلی نام برده می‌شود.
تالاب بین‌المللی انزلی یکی از نخستین تالاب‌های دنیاست که در کنوانسیون رامسر ثبت شده و روش‌هایی حفاظتی برای آن تعریف شده است. با این حال ما لیست دیگری به نام مونترو داریم که تالاب‌های در معرض خطر در این لیست قرار می‌گیرند، که به آن لیست سیاه مونترو گفته می‌شود. تالاب انزلی در سال ۱۳۷۲ در این لیست قرار گرفت. تالاب‌ها عمری دارند، ولی گاهی این طول عمر سرعت می‌گیرد. این اتفاق در تالاب انزلی با سرعت بیشتری رخ می‌دهد و از متوسط دنیا بیشتر شده است. وقتی مواد غذایی در تالاب زیاد شود، شروع به رسوب‌زایی و لجن‌زایی می‌کنند. بعد از انقلاب سبز و ورود کودهای شیمیایی به کشاورزی، شرایط به‌گونه‌ای شده است که باقیمانده کودها توسط باران شسته شده و به رودخانهها و تالاب‌ها وارد می‌شدند. این باعث شکوفایی پلانکتونی و پرغذایی در تالاب‌ها می‌شود و اگر مصرف‌کننده‌ها به‌اندازه مناسب نباشد این مواد مغذی آرام آرام به لجن تبدیل می‌شوند. این اتفاقات در تالاب انزلی به چندین دلیل تسریع شده است. یکی از این دلایل استفاده زیاد از کودهای شیمیایی در بالا دست و نداشتن زهاب کشاورزی است. فاضلاب‌های شهری هم عامل دیگری برای بالا رفتن بار آلی تالاب است.
۱۰ برابر بدترین تالاب‌ها، در تالاب انزلی لجن‌زایی داریم
بر اساس پژوهشی که در کشور آمریکا انجام شده است، به‌طور متوسط سالی یک میلی‌متر رسوب باید از بالادست وارد تالاب شود، اما در سال ۹۵ در دانشگاه تهران پژوهشی در مورد تالاب انزلی انجام شده است که نشان داد هر ۳۶ سال یک متر به رسوبات تالاب اضافه می‌شود. یعنی سه متر در هر ۱۰۰ سال و در حدود ۱۰ برابر بدترین تالاب‌ها در تالاب انزلی لجن‌زایی داریم. به‌عبارتی، سرعت مرگ تالاب انزلی ۱۰ برابر سریع‌تر از بدترین تالاب‌هایی است که پروسه احیا و نجات برای آنها شروع شده است.
ما تالاب را می‌خواهیم چون غیر از تأثیر اکوسیستم آن، نقش کلیه دریای خزر را نیز ایفا می‌کند. چون مواد آلی به جای اینکه به دریای خزر بریزند به فضای آب شیرین می‌آید و تبدیل به غذای زنده می‌شود. ماهی‌ها هم به محیطهای تالابی می‌آمدند و تخم‌گذاری می‌کردند، ولی امروز دیگر نمی‌آیند چون تالاب عمق آب و اکسیژن آن را از دست داده است.
ایرناپلاس: چه روش‌هایی در دنیا برای خلاص شدن از این رسوب‌ها و رسوب‌زایی از تالاب‌ها وجود دارد؟
روش‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند: فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک؛ که از آنها به‌صورت تکی یا ترکیبی در تالاب‌ها استفاده می‌شود. همیشه برای محیط‌زیست روش‌هایی تلفیقی جواب می‌دهد و نمی‌توان گفت با یک روش می‌توان کل تالاب را احیا کرد.
۲۶ سال هیچ پیشنهادی برای نجات تالاب نبود
ایرناپلاس: کدام‌یک از این روش‌ها در مورد تالاب انزلی امتحان شده است؟
۲۶ سال است که به‌جز لایروبی هیچ پیشنهادی روی میز نبود. برای لایروبی فیزیکی باید متدی وجود داشته باشد که بعد از آن، حیات بیولوژیکی را به تالاب برگرداند.
دستگاه‌هایی موسوم به دراگر وجود دارد و به‌وسیله آن لجن‌برداری انجام می‌شود. همچنین بیل‌های مکانیکی دوزیستی هستند که در محیط تالاب‌ها حرکت می‌کنند و گل و لای را جابه‌جا و از محل حذف می‌کنند. البته اگر حجم لجن کم باشد، شاید بتوان آن را دوباره به دریا ریخت، ولی در مورد تالاب انزلی شرایط متفاوت است.
در دنیا لایروبی فیزیکی برای تالابی که در شهر قرار دارد، انجام می‌شود. مثلاً برای تالاب عینک شهر رشت شدنی است اما وقتی در مورد پهنه‌ای آبی ۲۰ هزار هکتاری تالاب انزلی صحبت می‌کنیم نیاز به ۵۰۰۰ کامیون است و اگر هر ۱۰ ثانیه یک کامیون را از تالاب خارج کنیم، حدود ۵ تا ۱۰ سال طول می‌کشد تا تالاب به طریق مکانیکی لایروبی شود. البته این اقدام حیات بیولوژیکی تالاب را به کل حذف می‌کند و باید دوباره آن را احیا کنید.
ایرناپلاس: شما طرحی را ارائه کردید که معتقدید می‌تواند به احیای تالاب و کاهش رسوب‌گذاری کمک کند، در مورد این طرح توضیح بدهید.
من پروپوزال طرح بایوجمی را در سال ۹۴ به سازمان حفاظت محیط زیست گیلان ارائه کردم. در سال ۱۳۹۵ از کارگروه احیای تالاب گیلان به‌عنوان طرحی پایلوت مصوبه‌ای گرفتیم تا آن در ۲۵ هکتار از مساحت تالاب انجام دهیم، ولی به‌دلایلی این طرح به ۱۲.۵ هکتار از استخرهای خاکی که از تالاب جدا شده بود، محدود شد. این استخرهای خاکی هم برای بازسازی ذخایر ماهیان تالابی اختصاص داشت. ما طرح را در این استخرها پیاده کردیم و نتایج خوبی گرفتیم و از لحاظ برداشت لجن موفق بودیم.
ایده اجرای بایوجمی در تالاب انزلی پیشنهاد یک خبرنگار بود
اساس تکنولوژی بایوجمی تسریع فرآیندهای زیستی است. در سیستم کامپوستیک سه ماه تا یک سال طول می‌کشد تا کمپوست ساخته شود، ولی در این روش، ضایعات کشاورزی در فرآیندی چند روزه به کمپوست تبدیل می‌شود. این باعث می‌شود مواد مغذی سالم نگه داشته شوند و بتوانیم بالانس بین مواد عالی و معدنی را خودمان تعیین کنیم. ما این پروژه را قبلاً در کشاورزی و پرورش ماهی استفاده کرده بودیم. برای نمونه یک پروژه برای تصفیه‌خانه‌ای که لجن زیادی داشت انجام دادیم. در پروسه‌ای دوماهه یک متر لجن از آنجا حذف و به استاندارد محیط‌زیست تبدیل شد و به‌صورت کود کشاورزی درآمد. شاید گفتنش خالی از لطف نباشد که یک خبرنگار این ایده را مطرح کرد و گفت آیا می‌توان با این روش کاری برای تالاب انزلی کرد؟! گفتم فکر نمی‌کنم اینجا هلند باشد و من هم پطروس فداکار باشم که چنین کاری بکنم، ولی همین جرقه‌ای برای ارائه پروپوزال شد.
ایرناپلاس: وضعیت امروز در حوضچه‌های پایلوت به چه صورتی است؟
در حوضچه‌های پایلوت که سال گذشته پروژه را اجرا کردیم بستر ماسه‌ای شده است و لجن را نداریم. دو استخر شاهد تیمار در کنار هم در وضعیت آبی خوبی قرار دارند و رسوب پایین رفته است و حتی می‌توان با چشم غیرمسلح یا با دستگاه‌های آزمایشی، تغییرات را مشاهده کرد. در منطقه‌ای که ما به‌عنوان پایلوت در نظر گرفتیم در ابتدا عمق آب بین ۳ تا ۲۵ سانتی‌متر بود. حالا بعد از اجرای این پروژه در هر چهار طرف منطقه محصور شده مورد آزمایش، تالاب خشک شده اما در پایلوت، عمق آب بین ۲۵ تا ۵۰ سانتی‌متر است. همچنین حیات در این منطقه و حضور ماهی قابل اندازه‌گیری و مشهود است.
ایرناپلاس: بسیاری از فعالان محیط‌زیستی که در میان آنها اساتید برجسته دانشگاه نیز به چشم می‌خورد، به‌شدت به روش بایوجمی اعتراض دارند و معتقدند در این روش از مواد سمی استفاده می‌شود که اثرات درازمدتی روی طبیعت و انسان خواهد داشت. حتی در جلسه‌ای که رئیس قوه قضاییه با فعالان محیط زیست داشتند یکی از موارد مطرح شده درخواست برخورد قضایی با عاملان و مجریان این طرح بود. این طرح در حال حاضر نیز با حکم قضایی دادستان بندر انزلی متوقف شده است. با این وجود، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست دفاعی سفت و سختی از طرح دارد. پاسخ شما به این اعتراضات چیست؟ آیا بایوجیمی واقعاً سمی است؟
برای پاسخ، به سؤال اول شما برگردیم. ما ۲۶ سال هیچ راه‌حلی روی میز نداشتیم. امروز یک راه‌حل ارائه شده است. یک کار تحقیقاتی از نقطه‌ای شروع می‌شود تا به فاز اجرا و انبوه برسد. طرح بایوجیمی هم در سال ۹۰ ثبت اختراع شده است. در آزمایشگاه جواب داده و بعد وارد پایلوت مزرعه شده و خودش را نشان می‌دهد. در قدم بعدی به پایلوتی نیمه‌صنعتی می‌رود و بعد در پایلوت صنعتی اجرا می‌شود. نکته دیگر اینکه هیچ‌کس از فناوری استفاده نمیکند، مگر مجبور باشد. وضعیت تالاب انزلی بسیار پیچیده است، ولی بایوجمی می‌تواند به افزایش عمر تالاب کمک کند. ما باید این واقعیت را ببینیم.
چرا بایوجمی؟
برخی اساتید منتقد، معتقد بودند تالاب انزلی خشک نخواهد شد، اما منطقه‌ای ۲۵ هکتاری که برای اجرا انتخاب شده بود جلوی چشممان خشک شد و نتوانستیم در آن کار کنیم و مجبور به تغییر جانمایی شدیم.
نکته دیگر اینکه می‌گویند چرا بایوجمی؟ چرا فناوری دیگری نه؟ خوب هر کسی ادعا دارد روشی برای نجات تالاب انزلی دارد، بیاید پروپوزال آن را ارائه کند تا بررسی شود و اگر مؤثر بود، اجرا شود.
من فکر می‌کنیم ما با پدیده تکنولوژی هراسی مواجهیم. شاید هم، کسی در لایروبی و در خشک شدن تالاب ذی‌نفع است. اما در مورد کار ما، استخرهای مورد آزمایش هنوز موجود و قابل ارزیابی و بررسی است.
کار خودم را ۱۰۰ درصد گارانتی می‌کنم
از نظر فناوری به کار رفته در این روش اطمینان داریم که بایوجمی مشکلی ایجاد نمیکند، ولی باید مرجع سومی مانند دانشگاه تهران، پژوهشکده آبزی‌پروری یا دانشگاه علوم پزشکی این نگرانی را رفع کند. در همه دنیا برای اطمینان از کارهای تحقیقاتی و علمی از همین روش استفاده می‌شود.از من می‌پرسند آیا شما ۱۰۰ درصد کارتان را گارانتی می‌کنید؟ من می‌گویم من کار خودم را ۱۰۰ درصد گارانتی می‌کنم، ولی کاری که باید در تالاب انجام شود، باید توسط اساتید محیط زیست گارانتی شود.
ایرناپلاس: علت عمده مخالفت‌ها با روش بایوجمی، ماده‌ای به نام دی‌اکسید تیتانیوم است که در این فرآیند استفاده می‌شود. بسیاری از اساتید محیط زیست معتقدند بایوجمی سمی است و تأثیرات مخربی دارد.
اینها همه بهانه است. ما از سه ماده استفاده می‌کنیم. کمپوست بایوجمی را برای بالانس تکثیر پلانکتون استفاده می‌کنیم. یک ماده که در حقیقت غذای باکتری‌هاست تا باکتری‌های اولیه و تک‌سلولی‌ها بتوانند از لجن تغذیه و تکثیر شوند. یک ماده دیگر هم برای مستعد کردن فضا به‌سمت شرایط هوازی به کار می‌رود که پایه آن دی‌اکسید تیتانیوم است و حالت کاتالیزور دارد. دوستان می‌گویند این ماده سمی است. پاسخ من این است که هر ماده‌ای اگر در دوز بالا مصرف شود می‌تواند سمی باشد. همه اینها استاندارد دارد. حالا می‌گویند چون این ماده نانوست پس ارزیابی اثرات آن طول می‌کشد و متفاوت است. ما روش‌هایی برای برطرف کردن این دغدغه‌ها داریم، ولی در نهایت باید دانشگاه علوم پزشکی این تست سمیت را تکرار کند و بگوید آیا این کار قابل انجام است یا نه؟!
بلاتکلیفیم!
من به دادستان بندر انزلی که پروژه را توقیف کردند گفتم ما ۳۳ روز از این روش استفاده کردیم، بیورآکتورهای دریاچه هنوز روشن است، اجازه بدهید ادامه بدهیم تا به نتیجه برسیم. ولی هنوز به من پاسخی ندادند. باز هم نامه‌ای نوشتم و گفتم اگر می‌خواهید ادامه کار انجام نشود، مشخص کنید. چون ما هنوز داریم استخرها را به روش فیزیکی (بدون استفاده از کاتالیست نانو) هوادهی می‌کنیم تا حداقل بخشی از مرحله احیای تالاب انجام شود، ولی اجازه ندادند. در نهایت در نامه‌ای درخواست کردیم به ما اجازه بدهند ناظرین، آزمایشات خود را انجام بدهند و این طرح به این صورت بلاتکلیف باقی نماند. ولی انگار دغدغه چیز دیگری است. من نمی‌دانم از لحاظ علمی کجای کار اشکال دارد. فکر می‌کنم این طرح هم مثل بسیاری از طرح‌ها دیگر در کشور ما و مثل تجربه سایر کارآفرینان به‌سادگی مسکوت باقی بماند.
ایرناپلاس: آیا در این مدت از سایر کشورها، پیشنهادی برای اجرای بایوجمی داشته‌اید؟ آیا طرح شما ۱۰۰ درصد ایرانی است؟
بله، تفاهم‌نامه‌ای با یک شرکت کره‌ای امضا کرده‌ایم که توسط آنها این روش را در ویتنام اجرا کنیم.
تا اینجا طرح ۱۰۰ درصد ایرانی است، اما فکر کنم رفته‌رفته این تکنولوژی افشا و عمومی شود چون آنقدر از من در مورد روش کار سؤال می‌کنند و آن را توضیح داده‌ام، دیگر چیزی مخفی باقی نمانده است. این طرح سال ۹۰ در ایران ثبت اختراع شده است و ریشه‌ای ایرانی داشت، البته به یکباره خلق نشده، بلکه حاصل ۱۰ تا ۱۲ سال تحقیق است. قطعاً در جاهایی با تکنولوژی روز دنیا شباهت‌هایی دارد که ما در صدد ثبت جهانی این طرح نیز هستیم. این تکنولوژی نسبت به رقبا مزیت‌های دارد. برای مثال نسبت هزینه به درآمد آن مثل این است که بدون آنکه پولی پرداخت شود، تالاب را احیا کنیم.
ایرناپلاس: اجرای این طرح پایلوت در تالاب انزلی تاکنون چقدر هزینه داشته است؟
دولت بودجه‌ای برای احیای تالاب انزلی مصوب کرده است. بخشی از این بودجه برای احیای ۲۰۰ هکتار از تالاب اختصاص دارد که طبق تفاهم‌نامه‌ای در اختیار شهرک علمی-تحقیقاتی قرار گرفته است که رقمی حدود ۲۵ میلیارد تومان است. از این مبلغ، پنج میلیارد تومان برای خرید تجهیزات استفاده شده است. در حدود چهار میلیارد تومان هم هزینه‌های تست، آزمایش، اجرا و محصور کردن محوطه‌ای ۵۰ هکتاری شده است. روال کار این‌گونه است که شما طرحی را در ۵۰ هکتار انجام می‌دهید، اثرات آن را می‌بینید و آن را به ۲۰۰ هکتار گسترش می‌دهید. البته وقتی طرح به فاز صنعتی برسد، هزینه‌های آن تا یک بیستم و حتی یک سی‌ام کاهش خواهد یافت.
امکان احیای تالاب انزلی در برنامه‌ای ۱۰ ساله وجود دارد
ایرناپلاس: آیا تا به حال بررسی کرده و تخمین زده‌اید که در صورت اجرای طرح بایوجمی، چه زمانی تالاب دوباره احیا خواهد شد؟
به نظر من می‌توان بخش‌هایی از تالاب انزلی را در طی یک فرآیند احیا کرد. تعیین زمان، کاری کارشناسی و سنگین است و از سوی دیگر، تالاب انزلی، اکوسیستمی بسیار پیچیده در منطقه دارد که پیش‌بینی را سخت می‌کند. نکته دیگر، تنوع بهره‌برداران از تالاب است که از آب و فاضلاب و کشاورزی تا گردشگری و شیلات را شامل می‌شود. همه این بخش‌ها باید در حرکتی جمعی نسبت به این کار نظر بدهند. برای مثال، مشخص شود چقدر آبندان باید ایجاد کرد یا چقدر به شیلات اختصاص داده شود و چقدر سهم محیط زیست است. هرکدام از این موضوعات باید در برنامه‌ای جداگانه بررسی شود. مطابق اطلاعات من، هنوز چنین چیزی وجود ندارد، ولی به نظر من امکان احیای تالاب انزلی در برنامه‌ای ۱۰ ساله وجود دارد.
ما تاکنون ۱۰ هزار هکتار از تالاب ۲۰ هزار هکتاری انزلی را از دست داده‌ایم. این واقعیتی است که باید پذیرفت. امکان دارد پنج هزار هکتار دیگر هم از دست برود؛ ما حداقل می‌توانیم باقیمانده و حدود پنج هزار هکتار را احیا کنیم.
به نظر من بزرگ‌ترین لطف دادستانی انزلی این بود که مسئله را به مرحله‌ای رساند که تقریباً همه مردم ایران روی این موضوع حساس و در مورد وضعیت تالاب مطالبه‌گر و خواستار نجات آن شدند. ما باید در جایی که علم می‌تواند مشکل ما را حل کند، به علم احترام بگذاریم. اینکه اساتید دانشگاه از زاویه دید خود مطالبی را عنوان کنند، مثبت است. این واقعیت منجر به رشد می‌شود؛ اگر مخالفی نداشته باشیم، پیشرفت نخواهیم کرد. تلاش برای نجات تالاب انزلی با همه بالا و پایین‌هایش نکات مثبت بسیاری داشت، ولی در نهایت این خرد جمعی است که در انتها تصمیم درست را می‌گیرد.