بنا به تعریف مرکز آمار ایران، اشتغال ناقص، اشتغالی است که در آن امکان به‌کارگیری یا بهره‌برداری از تمامی استعدادها، ظرفیت‌ها یا توانایی‌های فرد فراهم نباشد و شامل اشتغال ناقص زمانی، اشتغال ناقص مهارتی و اشتغال ناقص درآمدی است.
شاغلانی که کارشان تمام‌وقت نیست، خودشان می‌خواهند ساعات بیشتری کار کنند، اما کارفرما به هر دلیلی نمی‌خواهد یا نمی‌تواند به ساعت کاری آنها اضافه کند، در آمارِ اشتغال ناقص قرار می‌گیرند. برخی دیگر از شاغلان مهارت‌هایی دارند که در شغل فعلی‌شان به‌طور کامل از آن استفاده نمی‌کنند، مثلاً رشته تحصیلی و شغلشان با هم مرتبط نیست یا مهارت‌ها و سمت شغلی‌شان با هم انطباق ندارد، این شاغلان هم در آمار اشتغال ناقص قرار می‌گیرند. گروه آخر، شاغلانی هستند که آمادگی فعالیت در شغلی با درآمد بالاتر را دارند، اما پیشنهاد مناسبی برایشان وجود ندارد.
تغییرات اشتغال ناقص در ۱۰ سال گذشته
بررسی داده‌های طرح آمارگیری نیروی کار مرکز آمار ایران در ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد سهم اشتغال ناقص طی این دوره در حال افزایش بوده است. یعنی جمعیت افراد دارای اشتغال ناقص نسبت به کل شاغلان، در این مدت بیشتر شده است. پایین‌ترین سهم اشتغال ناقص، مربوط به سال ۱۳۹۱ با ۸.۸۹ درصد و بیشترین آن مربوط به سال ۱۳۹۷ با ۱۰.۸۴ درصد است. به‌طور کلی حدود دو میلیون و ۶۰۰ هزار نفر از جمعیت تقریباً ۲۳ میلیون و ۸۰۰ هزار نفری شاغلان در سال ۱۳۹۷، دارای اشتغال ناقص هستند.
سهم اشتغال ناقص مردان در این ۱۰ سال، بین ۹.۸۲ تا ۱۱.۹۶ درصد در حال تغییر بوده است، یعنی در بهترین حالت، ۹ نفر از هر ۱۰۰ مرد شاغل، دارای اشتغال ناقص بوده‌اند. این عدد در بدترین حالت، تقریباً به ۱۲ نفر رسیده است. تغییرات سهم اشتغال ناقص در بین زنان، کمتر بوده و بین ۴.۲۶ درصد تا ۵.۸۴ درصد، جابه‌جا شده است.
به‌طور کلی بخش عمده جمعیت دارای اشتغال ناقص را مردان تشکیل می‌دهند و جمعیت مردان دارای اشتغال ناقص به طور میانگن حدود ۱۰ برابر زنان دارای اشتغال ناقص است.
مشاغلی که بیشترین اشتغال ناقص را دارند
بیشترین سهم اشتغال ناقص در سال ۱۳۹۷ در ۹ گروه عمده شغلی، مربوط به کارگران ساده است. ۲۸.۴۶ درصد شاغلان کارگران ساده یعنی جمعیتی بیش از ۹۰۰ هزار نفر، دارای اشتغال ناقص هستند. این به این معناست که از ۱۰۰ نفر کارگر ساده، تقریباً ۲۸ نفر می‌توانند ساعات کاری بیشتر یا درآمد بالاتری داشته باشند یا اینکه از مهارت‌های خود بیشتر استفاده کنند، اما در شغل فعلی خود این امکان را ندارند و شغلی متناسب با شرایط خود نیز پیدا نمی‌کنند.
اگر مشاغل دارای اشتغال ناقص را هم بررسی کنیم، کارگران ساده با ۳۵.۴۳ درصد سهم بیشتری را به خود اختصاص می‌دهند. در واقع از هر ۱۰۰ نفر شاغل دارای اشتغال ناقص، ۳۵ نفر کارگر ساده، ۲۶ نفر صنعت‌گر و کارکنان مشاغل مربوط، ۱۳ نفر کارکن ماهر کشاورزی، جنگل‌داری و ماهی‌گیری و ۱۲ نفر متصدی ماشین‌آلات، دستگاه‌ها و مونتاژکاران هستند.
همچنین در تمامی مشاغل، تعداد مردان دارای اشتغال ناقص بیش از زنان است، به‌جز یک مورد که آن هم مربوط به متخصصان است. از هر ۱۰۰ نفر متخصص دارای اشتغال ناقص، حدود ۵۳ نفر، زن هستند.
چه بخش‌هایی بیشترین اشتغال ناقص را دارند؟
اگر سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات را در نظر بگیریم، بیشترین سهم اشتغال ناقص مربوط به بخش صنعت است. از هر ۱۰۰ نفر شاغل در بخش صنعت تقریباً ۱۸ نفر، در بخش کشاورزی تقریباً ۱۲ نفر و در بخش خدمات نیز تقریباً ۶ نفر دارای اشتغال ناقص هستند. به‌طور کلی، بیش از نیمی از شاغلان دارای اشتغال ناقص، در بخش صنعت کار می‌کنند.
بخش عمده نیروی کار در سال ۱۳۹۷، در بخش خصوصی شاغل بوده‌اند و اشتغال ناقص نیز در این بخش بیشتر است. از هر ۱۰۰ نفر شاغل در بخش خصوصی تقریباً ۱۳ نفر دارای اشتغال ناقص هستند، در حالی که سهم اشتغال ناقص در بخش عمومی، کمتر از یک درصد است. به‌طور کلی بیش از ۹۸ درصد شاغلان دارای اشتغال ناقص در بخش خصوصی فعال هستند.