«به‌طور طبیعی وقتی موضوع یک سریال درباره آسیب‌های اجتماعی است و در این سریال به‌طور خاص، ولنگاری و کژ رفتاری تعدادی جوان مطرح است، فیلمنامه نویس ناگزیر است برای پی‌ریزی شخصیت و شالوده فکری آنها، رفتارهایی را طراحی کند که در زمره تخلفات و کنش‌های غیرمتعارف است و البته آنچه مشاهده می‌شود، مصداق اشاعه ابتذال نیست و جنبه عبرت‌آموزی آن مورد تأکید است.» این‌ها توضیحات ابراهیم داروغه‌زاده، معاون ارزشیابی و نظارت بر سازمان سینمایی است درباره نقدهایی که به سریال «ممنوعه» وارد شده است. مجموعه‌ای که توقیف شد و بعد از مدتی دوباره توزیعش از سرگرفته شد.
آثار نمایش خانگی به دلیل فضای بازتری که نسبت به تلویزیون دارد، وارد حیطه‌هایی شده که تا حدودی مورد بحث منتقدان و اهالی رسانه‌ها واقع شده است. به تصویر کشیدن خیانت مرد و زن، عشق‌های مثلثی، روابط خارج از عرف و شرع و کنایه‌های جنسی در ژانر کمدی، مواد ضروری محتوای برخی از این آثار شده است که ناگفته پیداست برای فروش بیشتر و سود بیشتر طراحی و اجرا شده‌اند. البته سریال‌های متناسب با فرهنگ کشور هم تولید شده‌اند اما نمونه‌های این مسائل را در سریال‌های «هیولا»، «رقص روی شیشه» و «ممنوعه» می‌شود دید و در این میان جای انجمن‌های صنفی سینمایی و حرفه‌ای برای نظارت و ارزیابی خالی است.
هر چند کم ولی مؤثرند
امان‌الله قرائی‌مقدم، جامعه‌شناس، در پاسخ به این پرسش که آیا ورود کارگردانان و به تصویر کشیدن چنین مسائلی باعث ترویج خیانت و روابط این‌چنینی می‌شود یا موجب جلوگیری و کاهش این مشکلات می‌شود، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: اگر این مسائل رواج پیدا کند جمع کردنش کار مشکلی است. رواج بیش از اندازه این مسائل که روز به روز در حال افزایش است، تنها به آسیب‌های اجتماعی، بی‌بند و باری جنسی، بدحجابی یا موضوعاتی از این دست، محدود نخواهد شد. به تصویر کشیدن این موضوعات عاملی می‌شود که مخاطبان در مقابل نظام، ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی، اعتقادی و باورهای مردم قرار بگیرند و تأثیر مخرب جدی بر جامعه خواهد داشت.
مشکل اول از تلویزیون است
این جامعه‌شناس با تأکید بر اینکه اینگونه مسائل در فیلم‌ها و سریال‌ها هر چند کم هم که باشند مضر هستند و سازندگانشان باید مورد بازخواست قرار بگیرند، ادامه داد: البته این فقط بحث امروز نیست. از مدت‌ها قبل زمینه‌سازی شده و امروز با امکاناتی همچون فضای مجازی، روز به روز گسترش پیدا می‌کند. متأسفانه تلویزیون ایران جوابگوی نیازها نیست. یعنی مورد اقبال قرار نمی‌گیرد و برنامه‌های آن محدود است و جذابیتی هم ندارد. مثلاً با پخش یک موسیقی، فیلم یا برنامه‌ای، اعتراضات بسیاری از سمت نهادها و اشخاص روانه می‌شود یا برنامه‌ها مورد سانسورهای بسیار قرار می‌گیرند. همه این اتفاقات باعث می‌شود که تلویزیون جذابیت و لطافت خود را از دست بدهد، در نتیجه مردم به همین فیلم‌ها و سریال‌های نمایش خانگی یا ماهواره روی می‌آورند که امروز هم زیاد شده است. بنابراین اگر بخواهیم با این روند مقابله کنیم باید برنامه‌های تلویزیون را جالب و جذاب کنیم. اخیراً مسافرتی به یک روستا داشتم که از تعداد بسیار گیرنده‌های ماهواره در آن روستا متعجب شدم. همه این اتفاقات باعث گسترش نابسامانی‌های اخلاقی، جنسی، روابط نامشروع و … می‌شوند. بنابراین تلویزیون باید یک مقدار خود را به روز کند. برنامه‌های تلویزیون را ببینید؛ از اخبارش تا سریال‌هایش. تلویزیون کلاً منبر و سخنرانی شده است که جوانان این را نمی‌پسندند. جوانان می‌خواهند شاد باشند و هر ساعتی که دور هم جمع می‌شوند، به موسیقی و آواز روی می‌آورند. اخبار تلویزیون که دائم از کشتن، جنگ و… صحبت می‌کند. تنها راه این است که تلویزیون را غنی کنید که میزان بیننده‌هایش افزایش پیدا کند.
قضاوت بر چه مبنایی؟
اما مصطفی سماوات، سرپرست دفتر نمایش خانگی در پاسخ به این پرسش که آیا با انتقادهایی که به محتوای مجموعه‌های نمایش خانگی مبنی بر استفاده از کنایه‌های جنسی و خیانت همسران و عشق‌های مثلثی می‌شود، موافق هستید، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: چند نکته قابل تأمل در این‌باره به نظرم می‌رسد. اول اینکه طی چه فرآیندی به چنین نتیجه‌ای برای جمعی از آثار می‌رسیم؟ مسلماً اینکه به‌جای نقد کارشناسی یا بررسی دقیق یک اثر، جزئیاتی را از یک کل و بستر داستانی بیرون بیاوریم و بخواهیم آن را به کلیه آثار تعمیم بدهیم، شیوه درستی نیست. اگر با کلی‌گویی، پیکره داستانی، درون‌مایه و بسترها و زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی اثر را کنار بگذاریم و فقط چند کلام و تصویر را ملاک قضاوت و ارزیابی قرار دهیم، آفت بزرگی است که در مواجهه با سریال‌های نمایش خانگی دچار آن شده‌ایم. نکته بدتر این است که پخش بخش‌های بدون مجوز برخی مجموعه‌ها به‌صورت غیررسمی توسط عوامل سریال یا اظهارنظرهای برگرفته از دعواهای عوامل تولید و پخش را ملاک ارزیابی قرار دهیم. پس بکوشیم نقد کارشناسی و منصفانه را ملاک و معیار گفتگوهایمان قرار دهیم.
کلیه حدود شرعی و قانونی بررسی می‌شود
سماوات در ادامه و درباره نحوه نظارت بر فیلمنامه‌ها و اخذ مجوز افزود: نظارت بر ساختار و محتوای آثار طبق قانون در سازمان سینمایی و دفتر نمایش خانگی بر عهده دو شورای پروانه ساخت و پروانه نمایش با حضور بهترین متخصصان در این امر است و از فیلمنامه تا نمایش اثر توسط این شوراها رصد و بر طبق ضوابط و رعایت کلیه حدود شرعی و قانونی، اثر بررسی می‌شود. تولید یک سریال پیچیدگی‌های فنی و تولیدی زیادی دارد. از شروع یک پروژه تا پایان آن اشکالاتی اتفاق می‌افتد و این طبیعی و اجتناب‌ناپذیر است. در پروسه نظارت، تمام تلاش ما و همکارانمان در شوراها این است که خوراکی غیرفرهنگی در سبد مصرف مخاطبان قرار نگیرد. با این حال، ممکن است درصدی خطای انسانی رخ دهد که در مقایسه با کل، اندک است.
آثار شبکه نمایش خانگی مخاطبان را جذب کرده
«اما اینکه در درصد کمی از حجم تولید و پخش، اتفاقی بیفتد و آن را این‌طور وانمود کنیم که شبکه نمایش خانگی از مسیر خارج شده و فرهنگی نیست، دور از انصاف است. در این چند سال که از عمر نمایش خانگی می‌گذرد بیش از ۲۶ عنوان سریال تولید شده است. مسلماً این شبکه توانسته بخشی از مخاطبان را به خود جذب کند. باید ظرفیت‌های تولید وطنی جدیدی را حمایت کنیم و به آینده امیدوار باشیم و در حرکت تولیدی انجام شده، نواقص و کاستی‌ها را کم و نقاط مثبت، سازنده و فرهنگی آن را بیشتر کنیم.»
تماشاگر خیانت را می‌پسندد
طهماسب صلح‌جو، منتقد تلویزیون، درباره دلایل رجوع سازندگان مجموعه‌های نمایش خانگی به مباحث خیانت، عشق‌های مثلثی و روابط خارج از عرف به خبرنگار ایرناپلاس گفت: همه این ماجراها فقط یک دلیل دارد. آن هم این است که تماشاگر آن را می‌پسندد. تماشاگری که آن سریال را می‌خرد و بابت آن پولی را هزینه می‌کند، اگر به آن علاقه نداشته باشد، هیچ‌وقت این کار را نمی‌کند.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا سریال‌های قبلی مانند «ساخت ایران» یا «شاهگوش» با وجود اینکه به این موضوعات وارد نشدند، اما همواره پرمخاطب بودند، بیان کرد: درست است که آن مجموعه‌ها، موضوعات متفاوتی داشتند، اما همه که نمی‌توانند مانند «شاهگوش» سریال بسازند. بازار را ارزیابی می‌کنند تا متوجه شوند چه مباحثی مورد پسند مخاطبان است که آن را بسازند. من فکر می‌کنم بیش از همه، معیارشان همان شبکه‌های ماهواره‌ای و سریال‌های شبکه جم است که همه با یکدیگر روابط خیانت‌آمیز دارند. مردم این موضوعات را دوست دارند و متأسفانه این موضوعات بیشتر از همه مورد پسند زنان خانه‌دار است. طبیعی است وقتی از آن استقبال می‌کنند، تهیه‌کنندگان و سازندگان سریال‌ها از مجموعه‌های ماهواره‌ای کپی می‌کنند و می‌گویند چون مردم می‌پسندند، پس چرا ما نسازیم.
به هر حال به نظر می‌رسد در کنار تقویت و ارتقای کیفی آثار در شبکه خانگی که فرصتی برای فرهنگ و هنر به حساب می‌آید، لازم است انجمن‌های صنفی و تشکل‌های مرتبط با سینما حضوری فعال‌تر داشته باشند و این نظارت از درون شکل بگیرد تا اینگونه اشتباهات و کژروی‌ها به حداقل ممکن برسد.
گزارش از هنگامه ملکی