با نگاهی به فیلم‌های روی پرده متوجه می‌شویم تعداد زنان بیشتری نسبت به گذشته به حرفه کارگردانی روی آورده‌اند، تا جایی که این روزها پنج فیلم در حال اکران است که توسط کارگردانان زن ساخته شده است؛ کارگردانانی که با نگاه و سبک جدیدی به فیلمسازی روی آورده‌اند.
«شبی که ماه کامل شد» به کارگردانی نرگس آبیار، «خانه دیگری» به کارگردانی بهنوش صادقی، «تولدت مبارک» اثر سمیه زارعی نژاد، «نبات» به کارگردانی پگاه ارضی و «وکیل مدافع» ساخته مشترک سلما بابایی و ونداد دوشن، پنج فیلم در حال اکران هستند که در تیتراژ آنها نام یک زن به‌عنوان کارگردان آمده است.
علاقه‌مندان به آثار کارگردانان زن سینما، دیگر منتظر ساخت چند اثر سینمایی توسط نام‌های همیشگی و محدود نیستند، بلکه نگاه‌های تازه‌ای را توسط کارگردانان جوان و خوش ذوق زن شاهد خواهند بود. این مسئله به‌وضوح در سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر روشن بود و نرگس آبیار با کارگردانی فیلم «شبی که ماه کامل شد» سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی را از آن خود کرد و توانست اثری بسازد که مورد توجه منتقدان و مردم قرار گیرد.
با احمد طالبی‌نژاد کارگردان و منتقد سینما که خودش به دنبال ساخت فیلمی درباره فیلمسازان زن است، درباره فعالیت زنان فیلمساز در تاریخ سینمای کشور و بررسی آثارشان و ظهور کارگردان جدید و نگاهشان به هنر هفتم، به گفت‌وگو پرداختیم.
حضور چشمگیر زنان
طالبی‌نژاد در ارزیابی حضور و فعالیت‌های زنان فیلمساز در سینمای کشور، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: واقعیت این است که از نظر کمی، ایران بیشترین تعداد فیلمسازان زن را در دنیا دارد. من فکر نمی‌کنم در هالیوود و کشورهای اروپایی هم این تعداد زن فیلمساز در صنعت سینمای‌شان فعال باشد. از یک طرف خیلی خوشحال‌کننده است، به‌خصوص اینکه زن در سینمای پیش از انقلاب بیشتر به‌عنوان ستاره و عاملی برای جذب تماشاگر و… مطرح بود. قبل از انقلاب فقط سه خانم بودند که نامشان به‌عنوان کارگردان در تاریخ سینمای ایران ثبت و ضبط شد. شهلا ریاحی نخستین بانوی کارگردان سینمای کشور است. دومین زنی که به کارگردانی روی آورد و از ایران هم رفت، مروا نبیلی بود که اولین اثرش «خاک بکر» نام داشت. کبری سعیدی که اسم مستعار شهرزاد را داشت در ابتدای فعالیت‌هایش بازیگر بود که بعد به فکر کارگردانی افتاد و یک فیلم بلند با عنوان «مریم و مانی» ساخت.
طالبی‌نژاد با اشاره به اینکه خودش به دنبال ساختن فیلمی درباره سینماگران زن است، ادامه داد: من متوجه شدم بیش از ۵۰ خانم به‌عنوان کارگردان اسمشان ثبت شده که شامل کارگردانان مستند و فیلم‌های کوتاه و بلند می‌شوند. از این بین ۲۰ نفر به شکل کاملاً جدی و حرفهای کار می‌کنند و افراد شناخته شده‌ای در این حرفه هستند. از نظر من این اتفاق خیلی امیدوار کننده است.
میلانی، زنان مظلوم و مردان ظالم
این منتقد در ادامه با مطرح کردن یک شوخی افزود: چیزی که بارها به شوخی گفته‌ام این است که فیلم‌های مربوط به زنان را مردان بهتر می‌سازند تا خود خانم‌ها. این شوخی به نظر می‌رسد، اما یک شوخی کاملاً جدی است. یکی از کارگردانانی که در سینمای کشور دائم راجع به زن‌ها فیلم می‌سازد، تهمینه میلانی است. جدا از اینکه فیلمساز خوبی است یا خیر، فیلم‌های خوبی درباره خانم‌ها نساخته است. برای اینکه در آثار تهمینه میلانی در کشمکش بین زن و مرد، زن‌ها همیشه مظلوم مطلق و مردها ظالم مطلق هستند. یعنی عامل همه بدبختی و تیره‌روزی خانم‌ها، مردها هستند که این نگاه غلطی است. مردان هم در این جامعه به اندازه زنان قربانی‌اند و خیلی زجرها کشیده و می‌کشند. در تاریخ ادبیات هم این را می‌بینیم.
کارگردانانی که نگاه فروغ فرخزاد را ندارند
«بین شاعران زن معروف، پروین اعتصامی و فروغ فرخزاد افراد خیلی مطرحی هستند. با همه احترام و ارزشی که برای پروین اعتصامی قائل هستم، اما او همیشه موضع نصیحت‌گری داشت و بیشتر پند و اندرزهای اخلاقی را مطرح می‌کرد. در شعرهایش زنانگی وجود ندارد، در واقع نوعی بی جنسیتی در شعرهایش وجود دارد که بیشتر مانند یک شیخ یا واعظ حرفهای پندآمیز می‌زند. در حالی که وقتی به اشعار فروغ نگاه می‌کنید، حتی در شعرهایی که کاملاً مردانه به نظر می‌رسد، نگاه و احساسش کاملاً زنانه است. یعنی وقتی شعرهای او را می‌خوانید احساس می‌کنید یک انسان دارای قلب رئوف، مهربان و حساسِ حساس به دنیای پیرامون خود نگاه می‌کند و احساس و عواطف خود را با ما در میان می‌گذارد. ما در سینما فیلمسازان زن اندکی داریم که صاحب این نگاه باشند؛ یعنی نگاهی که در شعر فروغ فرخزاد وجود دارد. اغلب به مردها کینه ازلی و ابدی دارند یا افراد خنثی هستند، یعنی تفاوتی ندارد که سازنده یک خانم یا یک مرد باشد. در هر صورت انسان احساس می‌کند فاقد جنسیت و احساس‌های جنسی است.»
مهاجرت از جلوی دوربین به پشت دوربین
طالبی‌نژاد در پاسخ به این پرسش که حضور و نگاه فیلمسازان زن در سینما نسبت به سال‌های گذشته تغییراتی داشته یا خیر، عنوان کرد: به هر حال با همه محدودیت‌ها و مشکلاتی که در سینمای ایران وجود دارد، تعداد فیلمسازان زن از نظر کمی قابل احترام و اعتنا است. باید بررسی شود چه چیزی باعث شده بر خلاف گذشته که همه به بازیگری علاقه داشتند، اما در حال حاضر اغلب خانم‌ها دوست دارند کارگردان شوند. یعنی از جلوی دوربین به پشت دوربین مهاجرت کرده‌اند. علت این مهاجرت باید تحلیل و بررسی شود.
لحن سفارشی آثار برخی از کارگردانان زن
«واقعیت این است که نگاه فیلمسازان زن ما نگاه بومی است. این نگاه در خارج از کشور کمتر مورد توجه واقع می‌شود؛ به غیر از خانم رخشان بنی‌اعتماد که نگاهش به مسائل اجتماعی ایران، انسانی و فارغ از موضع‌گیری‌های جنسی است. به همین دلیل فیلم‌هایش در خارج از کشور اگر کمتر جایزه گرفته، اما حضور پررنگی داشته‌اند. حالا ممکن است در بین این فیلمسازان جوان امروز چند نفری باشند که برخی از آثارشان مورد توجه واقع شده باشد، مانند آیدا پناهنده. نکته در همان موضوعی است که سهراب سپهری می‌گوید: «بهترین چیز رسیدن به نگاهی است که از حادثه عشق تر است.» یعنی باید عاشق بود. اگر عاشق باشید مرزها در هم نوردیده می‌شود و در همه جای دنیا به‌خصوص در عرصه سینما حرفت مورد توجه واقع می‌شود. در مورد برخی از فیلمسازان زن امروز آن عشق را در آثارشان نمی‌بینید و لحن سفارشی بیشتر به چشم می‌خورد تا عشق، سوژه و دغدغه شخصی.»
گفت‌وگو از هنگامه ملکی