چند دقیقه‌ای را مهمان یکی از کتابفروشی‌های خیابان انقلاب می‌شوم تا نگاهی به وضع مشتریان بیندازم. در همین چند دقیقه مشتری‌هایی که می‌آیند و می‌روند، کتاب‌ها را برمی‌دارند و تورقی کرده و ناکرده، سراغ قیمتش می‌روند. قیمت‌ها، بعضی‌هایشان را ناامید می‌کند و کتاب را سرجایش می‌گذارند و بی‌سروصدا از کتاب‌فروشی بیرون می‌روند. آن‌هایی هم که دل به دریا می‌زنند و برای خریدن کتاب دست به جیب می‌شوند، کم پیش می‌آید زیر لب غرولندی نکنند.
برایم سوال می‌شود که در مواجهه با گرانی و ناتوانی قشر فرهنگی برای خرید کتاب، چه می‌شود کرد؟ جوابش شاید رفتن به کتابخانه باشد. جایی که با پرداخت حق عضویت کم، خیلی راحت می‌شود کتاب‌ها را امانت گرفت و خواند، اما وقتی سری به کتابخانه‌ها می‌زنم، متوجه می‌شوم قضیه به همین سادگی‌ها هم نیست و کتابخانه‌ها برای میزبانی کتابخوانها چندان که باید و شاید، آماده نیستند.
عصر کتابخانه‌ها نگذشته است
تعداد کتابخانه‌های عمومی کشور به نسبت جمعیت کل کشور خیلی کم است و آن‌طور که علیرضا پورمختار، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور گفته است، در کل کشور ۳۴۰۰ کتابخانه وجود دارد. موجودی کتاب این کتابخانه‌ها هم طبق آمار سالنامه کشوری در سال ۱۳۹۵، ۴۱ میلیون و ۶۸۶ هزار جلد بوده است. با وجود این، نگاهی به آمارها نشان می‌دهد حتی از همین مقدار کم کتابخانه‌ها هم به‌قدر کافی استفاده نمی‌شود و تا سال ۹۵، فقط ۲ میلیون و ۳۷۸ هزار نفر عضو کتابخانه‌های عمومی کشور بوده‌اند.
مختارپور با اشاره به برخی نظرات درباره تأثیر فضای مجازی بر مطالعه کتاب و رکود کتابخانه‌ها به ایرنا گفته است: تحلیل برخی که گمان می‌کنند عصر کتابخانه‌ها گذشته، غلط است. به‌طور مثال، در زمان افتتاح یک کتابخانه عمومی در مشهد طی روزهای اخیر، برای ثبت‌نام و عضویت ازدحام وجود داشت.
دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور همچنین خبر داده است روزی نیست از نمایندگان مجلس، ائمه جمعه، استانداران یا فرمانداران برای افتتاح کتابخانه‌های جدید نامه نداشته باشم و این استقبال نشان‌دهنده این است که عصر کتابخانه‌ها به پایان نرسیده است.
این گفته‌های علیرضا مختارپور درست و دقیق به نظر می‌رسد، چرا که کتابخانه‌ها در کشورهای پیشرفته‌ای که اتفاقاً فضای مجازی هم در آنها پرطرفدار است، رونق خود را از دست نداده‌اند و شاید شلوغ‌تر هم شده‌اند، اما امکانات کتابخانه‌های استاندارد دنیا با آنچه در کشورمان می‌بینیم تفاوت‌های زیادی دارد.
هستند ولی به روز نیستند
گرچه طبق آمارها، مراجعه به کتابخانه‌ها بعد از گرانی‌ها بیشتر شده، اما نه آن‌قدرها زیاد که جای امیدواری باشد. عموماً همان کسانی که قبلاً هم به کتابخانه می‌رفتند، دفعات مراجعه‌شان افزایش پیدا کرده است. این خلاصه صحبت‌هایی است که چند کتابدار کتابخانه‌های عمومی و دانشگاهی تهران مطرح می‌کنند.
یکی از دلایل این استقبال ضعیف از کتابخانه‌ها، به‌روز نبودن منابع کتابخانه‌هاست. مهدیه سیدحسنی که گزینه اولش برای تهیه کتاب، مراجعه به کتابخانه است، به ایرناپلاس می‌گوید: «کتابخانه‌ها در هر زمینه، منابع خوبی دارند، اما وقتی کتاب جدیدی به بازار می‌آید، خیلی طول می‌کشد تا کتابخانه آن کتاب را بیاورد و بیشتر کتاب‌هایی هم که دارند، قدیمی هستند.»
علاوه بر این، کتابخانه‌ها معمولاً وقتی یک کتاب را می‌خرند، ویرایش‌های جدید آن را نمی‌خرند. نیوشا مرتضوی، دانشجوی مهندسی عمران از این وضع، به‌خصوص برای کتاب‌های تخصصی گله دارد و به ایرناپلاس می‌گوید: «بعضی وقت‌ها در ویرایش‌های جدید یک کتاب، ایرادهای علمی تصحیح می‌شود یا چیزهای جدیدی به کتاب‌ها اضافه می‌شود اما کتابخانه وقتی از یک ویرایش کتابی پنج نسخه خریده، از ویرایش‌های دیگر کتاب نمی‌خرد.»
مکان‌یابی نامناسب
پراکندگی نامناسب جغرافیایی دلیل دیگر بی‌رونقی کتابخانه‌ها دانسته می‌شود. بنابر گزارشی که ایرنا بر اساس سالنامه آماری ۱۳۹۵ منتشر کرده است، استان تهران با ٢٩٧ کتابخانه عمومی، دارای بیشترین کتابخانه‌های عمومی کشور است؛ در حالی که شمار کتابخانه‌های عمومی استان‌هایی مانند لرستان و ایلام کمتر از ۶۰ کتابخانه عمومی است. علاوه بر این، کتابخانه‌های همه استان‌ها از امکانات و منابع یکسانی هم برخوردار نیستند.
با همه کمبودهایی که کتابخانه‌های تهران دارند، محسن زومک زهی که اهل سیستان و بلوچستان است و دو سالی می‌شود برای تحصیل به تهران آمده، وضعیت کتابخانه‌های این دو استان را این‌گونه مقایسه می‌کند: «وضع کتابخانه‌های عمومی زاهدان اصلاً با تهران قابل مقایسه نیست. تعداد کتابخانه‌های عمومی شهر زاهدان بسیار کم است که آنها هم بیشتر کتاب‌هایی را که لازم داریم، ندارند، اما وضع تهران خیلی فرق می‌کند. به‌جز کتاب‌های خیلی جدید، تقریباً هر کتابی را بخواهی می‌توانی در کتابخانه محله یا کتابخانه دانشگاه پیدا کنی». او اضافه می‌کند که در برخی کتابخانه‌های زاهدان، کتاب‌ها بنا بر سلیقه‌های خاصی تهیه می‌شوند.
محیط جذاب نیست
نیاز دیگری که برای کتابخانه‌ها احساس می‌شود، ایجاد جذابیت در برنامه‌ها و محیط این کتابخانه‌هاست. سبحان محمدی که دانشجوی روابط عمومی است، به ایرناپلاس می‌گوید: «کتابخانه‌ها باید برای خودشان کارکردهای جدیدی تعریف کنند. کتابخانه‌های ما هنوز همان کتابخانه‌های چندین سال پیش هستند و دیگر نمی‌توانند کسی را جذب کنند.»
با وجود این مشکلات، بسیاری از کسانی که با آنها گفت‌وگو کرده‌ام می‌گویند بعد از گرانی کتاب مراجعه‌شان به کتابخانه، چه کتابخانه‌های عمومی و چه کتابخانه‌های دانشگاهی، بیشتر شده است؛ حتی آنها که دلشان می‌خواسته کتاب‌هایی که می‌خوانند برای خودشان باشد و دیگر زورشان به این کار نمی‌رسد، تسلیم شده‌اند و به امانت گرفتن کتاب رضایت داده‌اند.
حالا همت بیشتر مسئولان لازم است که دستی بر سر و روی کتابخانه‌ها بکشند تا تهدید ایجاد شده به فرصت تبدیل شود و کتابخوانه‌ها به‌روز شوند، رونق بیشتری بگیرند و کتابخوانها را دست خالی برنگردانند.
گزارش از الیاس براهویی‌نژاد