این روزها آلودگی هوای تهران به مرز هشدار رسیده است و بنا بر اعلام رسمی سایت شرکت کنترل هوای تهران، میانگین شاخص کیفیت هوا در ۲۴ ساعت گذشته در کل ایستگاه‌ها ۱۳۳ بوده است که این شاخص نشان دهنده ناسالم بوده کیفیت هوا برای گروه‌های حساس است. البته این معضل چند دهه‌ای تهرانی‌ها، چند سالی است که به برخی از کلانشهرهای کشور نیز سرایت کرده و حالا آلودگی هوا، قربانیان دیگری نیز در برخی از مراکز استان‌ها پیدا کرده است.
سازمان اورژانس کشور اعلام کرده در روزهای اخیر، ۲۱۶۰ نفر بیمار قلبی-تنفسی به اورژانس پیش‌بیمارستانی و بیمارستانی استان‌های اصفهان، البرز، تهران، قزوین، قم و مرکزی مراجعه کرده‌اند که از این تعداد، ۷۵۶ مورد بیمار تنفسی و ۱۴۰۴ مورد بیمار قلبی بودند. مرکز اورژانس تهران هم به اهالی پایتخت توصیه کرده است از فعالیت در هوای آزاد خودداری کنند و در این چند روز، سبزیجات و شیر مصرف کنند.
در این گیرودار، گروه‌های مختلف مردم در فضای مجازی به دنبال مقصر بحران آلودگی هوا در پایتخت می‌گردند و هر کدام توپ را به زمین گروهی خاص می‌اندازند. برخی با اشاره به تردد خودروهای بی‌کیفیت در شهر و همچنین استفاده از سوخت بی‌کیفیت، نوک پیکان را به سمت دولت گرفته‌اند، برخی دیگر طرح جدید ترافیکی شهرداری تهران را به باد انتقاد می‌گیرند. در این میان، گروهی هم هستند که مردم را مسبب این ماجرا می‌دانند که باوجود اطلاع از آلودگی هوا از خودروهای شخصی برای تردد در خیابان استفاده می‌کنند. مسئولان شهرداری تهران نیز می‌گویند کیفیت نامناسب خودروها و سوخت مصرفی آنها و همچنین رفتار مصرفی خودروسواران سه ضلع مثلث آلودگی هوا هستند. البته تولید ۶۰ درصد ذرات آلاینده توسط خودروهای سبک، سنگین و موتورها و همچنین سهم ۴۰ درصدی صنایع و نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها را هم نباید فراموش کرد. با این حال، استراتژی کارگروه آلودگی هوا شهر تهران در نیم‌بها کردن بلیت مترو و اتوبوس از دیروز تا آخر هفته و همچنین افزایش ۵۰ درصدی عوارض تردد خودروی شخصی در محدوده طرح ترافیک هم باعث نشده است که رفتار مصرفی خودروسواران تغییر خاصی کند. شهردار تهران هم می‌گوید باید منتظر وزش باد بود تا وضعیت سکون هوای تهران تغییر کند.
اما سؤال اینجاست چرا با وجود تمام این تذکرات و اقدامات، مردم به هشدارها توجهی ندارند؟ آیا متهم اصلی مردم هستند که با وجود درخواست‌های متعدد مسئولان همچنان از خودروهای شخصی برای تردد در شهر استفاده می‌کنند؟ آیا اساساً مدیریت شهری می‌تواند چنین درخواستی از مردم داشته باشد؟ الگوی رفتاری مردم چگونه تغییر می‌کند؟
انتظارات غلط از مردم/ زیرساخت‌های حمل و نقل عمومی ضعیف است
حسین ایمانی جاجرمی، جامعه‌شناس در گفت‌وگو با ایرناپلاس در پاسخ به این سؤالات می‌گوید: من فکر می‌کنم اساساً چنین درخواست‌هایی از مردم غلط است. مسئله آلودگی هوا فقط مربوط به کشور ما نیست و عموم شهرهای در حال توسعه از بانکوک گرفته تا دهلی و پکن مشکل آلودگی هوا را دارند. دلیل اصلی آلودگی هوا در شهرها که می‌توان تهران را هم در کنار آنها قرار داد، این است که توسعه شهری در این کلانشهرها اصولی نبوده و آنها ضعف‌های اساسی در زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی خود دارند و تا زمانی که این ضعف‌ها برطرف نشود، کنشگر نمی‌تواند با خواهش و توصیه مدیران شهری کنش خود را تغییر دهد؛ چرا که چاره‌ای ندارد و باید زندگی روزمره خود را بگذراند.
جاجرمی می‌گوید: مدیران شهری باید انتخاب‌های منطقی متعددی برای شهروندان ایجاد کنند و بعد از آنها بخواهند بهترین را انتخاب کنند. امروز دوران توصیه و تجویزهای اخلاقی به پایان رسیده و این توصیه‌ها زمانی مثمرثمر خواهد بود که انتخاب‌های متعددی پیش روی شهروندان وجود داشته باشد. مثلاً سیستم حمل و نقل عمومی و زیرساخت‌های آن کامل یا قابل قبول باشد، اما من برای رفتن به سر کار از خودرو شخصی استفاده کنم. یا کسی که از ماشین شخصی استفاده می‌کند با دیدن واکنش مردم به این کار، خجالت‌زده شده و با وجدان عمومی همراه و از این تصمیم خودخواهانه (استفاده از خودرو شخصی) منصرف شود. ولی امروز ما در شهر تهران چنین انتخاب‌هایی را نداریم. واقعیت این است که سهم حمل و نقل عمومی در جابه‌جایی مردم کم است و حتی اگر بلیت، مجانی هم بشود، تنها کمی بیشتر مثلاً ۲۰ درصد افراد را می‌تواند جابه‌جا کند. سؤال اینجاست که ۸۰ درصد بقیه مردم باید چطور رفت‌وآمد کنند؟
به گفته این استاد دانشگاه ما نمی‌توانیم مردم را متهم کنیم. مردم می‌دانند که نباید از خودرو شخصی استفاده کنند، ولی چاره‌ای ندارند. با این که می‌دانند کار غلطی انجام می‌دهند، اما در یک دور باطل قرار گرفته‌اند.
آلودگی هوا، ابرچالش امروز پایتخت
با این حال، جاجرمی معتقد است سروسامان دادن به این وضعیت فقط وظیفه مدیریت شهری نیست. چرا که این مسئله یک ابرچالش است و دستگاه مدیریت شهری برای حل کامل آن اقتدار لازم را ندارد. این یک مسئله حاکمیتی و ملی است که باید از سطوح بالای حاکمیت برای حل آن اقدام شود و گرنه ما هر سال با این معضل روبه‌رو هستیم و چوب آن را هم معمولاً کودکان می‌خورند که مدارسشان تعطیل می‌شود، یا مردمی که مجبورند این هوای آلوده را تنفس کنند.
مشکل امروز آلودگی هوای تهران مشکل دیروز بسیاری از شهرهای بزرگ جهان بوده است. به گفته جاجرمی، لندن در دوره‌ای یکی از شهرهای به‌شدت آلوده جهان بوده است. مثلاً از دهه ۵۰ میلادی گزارش‌هایی هست که در روز چیزی حدود ۱۵۰ نفر از آلودگی هوا جان خود را از دست دادند. اما امروز مشکل آلودگی در این شهر حل شده است.
این استاد جامعه‌شناسی شهری معتقد است: همه این چالش‌ها قابل حل است، اما اراده سیاسی قدرتمند و همکاری بین دستگاهی می‌خواهد که ما فعلاً ظرفیت آن را نداریم. بنابراین در چنین شرایطی مردم چاره‌ای جز استفاده از وسیله شخصی ندارند.
جاجرمی با اشاره به ساختار غلط شهرسازی در تهران می‌افزاید: همین حالا نظام توزیع مدارس در تهران را ببینید؛ کاملاً غلط است. بهترین مدارس عموماً در منطقه ۳ قرار گرفته و همین موضوع حجم زیادی از رفت و آمد را در شهر ایجاد کرده است. در حالی که در همه جای دنیا می‌گویند فاصله مدرسه تا خانه برای هر کودک باید بین ۷ تا ۱۰ دقیقه پیاده‌روی باشد. مدارس باید به‌عنوان یکی از عناصر مرکز محله قلمداد شوند که در تهران رعایت نشده است. ما یک شهرسازی ناقص مبتنی بر خودرو و منافع تجاری داریم. نتیجه آن هزاران هزار تصمیم غلط است و نباید از مردم که قربانیان این تصمیمات هستند انتظار فداکاری داشت. مسئولیت این وضعیت به عهده مقامات محلی و ملی است. این وضعیت محصول تصمیم‌گیری آنها است و تمام دستگاه‌های حاکمیتی در آن مقصرند و مردم هیچ نقشی در آن ندارند.
جاجرمی ادامه می‌دهد: من در جایی ندیدم که بدون مهیا کردن زیرساخت از مردم انتظارات بالایی داشته باشند. همیشه می‌گویم خالق شهر انسان‌ها هستند، چون خودشان شهر را ساختند می‌توانند برای حل مسائل آن چاره‌ای بیندیشند. نمی‌توان مسائل را به تقدیر و نیروی‌های ماورایی سپرد تا آنها مشکلات شهر ما را حل کنند.
نظر شما