رمز ناكامی آموزش زبان‌های خارجی در مدارس چیست؟

دو روز پیش بود كه بار دیگر طی چند سال گذشته معضل تسلط نداشتن دانش‌آموزان در مكالمه به زبان‌های خارجی با وجود مدت زمان طولانی آموزش در مدارس از سوی رئیس‌جمهوری مطرح شد؛ سخنی كه به‌سرعت در فضای مجازی پخش شد و بسیاری، از مردم گرفته تا كارشناسان معتقد بودند آموزش زبان‌های خارجی در كشور ما فرمالیته است و مشكلات مربوط به آن، ریشه‌ای و به سیستم آموزشی كشورمان برمی‌گردد. این در حالی است كه در كنار غفلت مدارس در آموزش زبان انگلیسی، مؤسسات خصوصی پول‌های كلانی از آموزش زبان‌های خارجی به‌ویژه زبان انگلیسی به جیب می‌زنند و والدین دانش‌آموزان هم مخالفتی با پرداخت این مبالغ ندارند و حتی آن را برای آینده فرزند خود لازم و ضروری می‌دانند.

بسیاری از كارشناسان می‌گویند عملاً اراده‌ای برای ارتقای آموزش و یادگیری زبان انگلیسی در كشور وجود ندارد، چرا كه برخی معتقدند آموزش زبان‌های خارجی باعث گرایش دانش‌آموزان به فرهنگ غربی به‌ویژه كشورهای انگلیسی‌زبان می‌شود. دو سال پیش بود كه همین تفكر باعث شد تا آموزش زبان انگلیسی در تمام مدارس دولتی و غیردولتی در مقطع ابتدایی تعطیل شود. این در حالی است كه برخی از كارشناسان آموزشی معتقدند آموزش زبان باید از مقطع ابتدایی آغاز شود.

رضا جلالی، دبیر زبان انگلیسی مقطع دبیرستان در این باره با اشاره به این كه سیستم آموزشی ما در موضوع آموزش زبان‌های خارجی كاملاً ناكارآمد است، در گفت‌وگو با ایرناپلاس‌ می‌گوید: در زبان انگلیسی ما با چهار مهارت خواندن، نوشتن، حرف زدن و شنیدن مواجهیم و اگر می‌خواهیم دانش‌‌آموز بتواند خوب بشنود و خوب حرف بزند باید از همان مقطع ابتدایی و راهنمایی یادگیری دو مهارت شنیدن و حرف زدن را شروع كند تا در مقطع دبیرستان روی مهارت‌های نوشتن و خواندن تمركز شود. به گفته جلالی در حال حاضر هیچ برنامه مدونی در مقاطع مختلف وجود ندارد و دانش‌آموز در مقاطع مختلف كاملاً بلاتكلیف است.

**مسئله فقط مربوط به زبان‌های خارجی نیست

محبوبه شاكرسرای معلم زبان انگلیسی است كه البته معتقد است در كشور ما وقتی دانش‌آموزان از مدرسه فارغ‌التحصیل می‌شوند، در هیچ زمینه‌ای تبحر كافی ندارند و این مسئله فقط مربوط به درس زبان انگلیسی نیست. البته در موارد خاص برخی دانش‌آموزان در ریاضی یا دروس دیگر كاملاً مسلط هستند. اما از آنجا كه زبان انگلیسی همراه با تكلم است و از این طریق دانش‌آموز ارزیابی می‌شود، نمود بیشتری دارد.

شاكرسرای در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: جدا از این مسئله، موضوعی كه در رابطه با آموزش زبان در كشور وجود دارد این است كه گویا در سیستم آموزشی كشور اراده لازم برای آموزش و یادگیری زبان خارجی وجود ندارد. چون بر اساس تصورات موجود، همراه با آموزش زبان به شیوه‌های متفاوتی كه در جریان است، فرهنگ بیگانه وارد كشور می‌شود و دانش‌آموزان خودآگاه و ناخودآگاه جذب آن فرهنگ می‌شوند. از نظر بنده این تصور نابه‌جا است و اینكه ما بخواهیم با بی‌اعتنایی به آموزش زبان انگلیسی در مدارس با تهاجم فرهنگی مقابله كنیم غلط است و مطمئناً می‌توان روش‌های مؤثرتری در مدارس و خانواده اتخاذ كرد.

این معلم زبان انگلیسی ادامه می‌دهد: با وجود اینكه آن‌طور كه باید و شاید درباره آموزش زبان در مدارس سرمایه‌گذاری نمی‌شود، ناخودآگاه می‌بینیم این فرهنگ برای برخی دانش‌آموزان و جوانان ما نسبتاً جذاب شده است، پس مشكل جای دیگر است و ما نمی‌توانیم این موضوع را به نبود انگیزه در دانش‌آموز نسبت بدهیم. به گفته شاكرسرای در راستای همین تفكر غلط سیستم آموزشی، تلاش چندانی برای گسترش و ایجاد روش‌های آموزشی و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای آموزش زبان انگلیسی انجام نمی‌شود.

**فقط 20 درصد معلمان انگلیسی قادر به تكلم هستند

همیشه این سؤال وجود دارد كه آیا معلمان ما هم یكی از مقصران مسلط نبودن دانش‌آموزان به زبان انگلیسی هستند یا نه؟ شاكر‌سرای در پاسخ به این سؤال می‌گوید: به نظر من از جمله ابزارهای ضروری و یكی از اساسی‌ترین آن‌ها وجود دبیران مسلط است كه توانایی آموزش داشته باشند. متأسفانه اغلب دبیران ما چارچوبی برای آموزش زبان دارند كه بیشتر روی پایه گرامر كار می‌كنند، به‌ویژه كه این موضوع در گذشته خیلی رایج بوده است. در واقع درصد كمی از آن‌ها مسلط به تكلم زبان انگلیسی بوده و من به‌جرئت می‌توانم بگویم كه تنها 20 درصد از دبیران زبان ما مسلط به مكالمه زبان هستند. بنابراین ما نمی‌توانیم انتظاری از دانش‌آموزی داشته باشیم كه تعلیم دهنده مناسبی ندارد.

شاكرسرای می‌افزاید: دبیر باید دوره آموزشی بگذراند و انگیزه‌های لازم ایجاد شود و خودش به درس‌ها مسلط باشد تا ما انتظار داشته باشیم خروجی مناسبی از آموزش او ببینیم. من فكر می‌كنم اگر معلم‌های ما مسلط باشند انگیزه لازم برای یادگیری زبان را در دانش‌آموزان وجود دارند. دبیران باید در دوره‌های آموزشی كاربردی نه به شكل دوره‌های آموزشی متداول فعلی كه صرفاً برای بازنشستگی و ارتقای حقوق باشد، شركت كنند. باید مهارت گفت‌وگو در همكاران ما تقویت شود. پس سرمایه‌گذاری اصلی باید روی دبیران صورت گیرد، حتی اگر لازم شود دبیران برای مدت كوتاهی به كشورهای انگلیسی‌زبان فرستاده شوند.

**كتاب ناقص و نبود ابزارهای شنیداری

نكته دیگری كه شاكرسرای به آن اشاره می‌كند نقایصی است كه در كتاب‌های درسی وجود دارد، البته او تأكید می‌كند كه اگر معلم خلاق باشد می‌تواند ضعف كتاب درسی را جبران كند. با این حال به گفته او در حال حاضر به دلیل نقایص متعدد كتاب‌های درسی، این كتاب‌ها در مدارس خاص و تیزهوشان در حاشیه هستند و كتاب‌های كامل دیگری كه به افزایش مهارت دانش‌آموز كمك می‌كند به آن‌ها معرفی می‌شود. او به ضرورت دیگری به نام ایجاد امكانات سمعی و بصری در تمام مدارس كشور اشاره می‌كند. به گفته او در حال حاضر با وجود این كه در كتاب‌های درسی مباحث شنیداری وجود دارد، گاه حتی سی‌دی‌های مربوط به آن به دست معلمان و دانش‌آموزان نمی‌رسد و اگر هم برسد به دلیل نبود سیستم سمعی و بصری عملاً غیرقابل استفاده است.

**هوشمندسازی با هدف جذب دانش‌آموز

این معلم زبان معتقد است در حال حاضر هوشمندسازی مدارس فقط با هدف جذب دانش‌آموز انجام می‌شود، زیرا مدارسی كه هوشمندسازی شده‌اند، اكثراً سیستم‌های غیركاربردی دارند یا به دلایل مختلف همچون وجود مشكل در سیستم یا مهارت نداشتن معلم، مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. این در حالی است كه هوشمند بودن مدارس و وجود سیستم‌های سمعی و بصری می‌تواند كمك بسیار زیادی به تدریس زبان كند. وی ادامه می‌دهد: استفاده از فیلم‌های آموزشی و انیمیشن‌های مناسب زبان انگلیسی كه به‌وفور در كتاب‌فروشی‌ها وجود دارد كمك شایانی به یادگیری می‌كند. حتی به نظر من استفاده از فیلم‌های آموزشی باعث ایجاد علاقه می‌شود و با ایجاد علاقه، بقیه راه را خود دانش‌آموز با اشتیاق می‌رود.

شاكرسرای همچنین به موضوع اختصاص ساعات كم برای تدریس زبان اشاره می‌كند و می‌گوید كه دانش‌آموزان هفته‌ای یك جلسه به مدت 85 دقیقه سر كلاس زبان هستند و این زمان به‌هیچ‌وجه پاسخگوی نیاز معلم و دانش‌آموز برای یاددهی و یادگیری نیست و حداقل دو تا سه برابر این زمان برای خروجی یادگیری مناسب لازم است.

او معتقد است علاوه بر وظایفی كه معلم و سیستم آموزشی در امر آموزش صحیح و كاربردی زبان انگلیسی دارند، سایر نهادها و دستگاه‌ها هم باید دست به كار شوند. به‌ویژه سازمان صداوسیما با ویژگی منحصربه‌فردی همچون مخاطبان فراوان در رده‌های سنی مختلف، قطعاً می‌تواند گام بزرگی در این زمینه بردارد. صداوسیما می‌تواند با ایجاد شبكه‌هایی كه فیلم‌ها، انیمیشن‌ها و برنامه‌هایی به زبان اصلی پخش می‌كنند علاوه بر دانش‌آموزان، برای آموزش بزرگسالان نیز مفید باشد.

**عربی سرنوشتی بدتر از زبان انگلیسی دارد

عربی زبان خارجی دیگری است كه در كنار زبان انگلیسی در مدارس كشور تدریس می‌شود كه گویا وضعیت آموزش آن به‌مراتب بدتر از آموزش زبان انگلیسی است، چرا كه تقریباً اقبال عمومی برای آموزش آن وجود ندارد و دانش‌آموزان صرفاً برای قبولی و كسب رتبه بهتر در كنكور تن به یادگیری آن می‌دهند.

اكرم میركمال دبیر زبان عربی در تهران است. او نیز در گفت‌وگو با ایرناپلاس موضوع تدریس قواعد محور را مطرح می‌كند. میركمال می‌گوید: كتاب‌های عربی كه در گذشته در مدارس كشور تدریس می‌شد، رویكرد قواعد محور داشتند و معلمان در سیستم آموزشی ملزم بودند به قواعد بپردازند و با توجه به كنكور و امتحانات، آنچه برای دانش‌آموزان و معلمان مهم بود تسلط بر همین قواعد بود. البته او اضافه می‌كند كه در كتاب‌های جدید بیشتر روی ترجمه و مكالمه تمركز شده است كه البته این میزان مكالمه برای دانش‌آموزان لازم هست، اما كافی نیست. به همین دلیل نمی‌توان از دانش‌آموزان انتظار داشت كه بعد از فارغ‌التحصیلی بتوانند عربی صحبت كنند، چرا كه كتاب بر اساس این هدف نوشته نشده است.

او در ادامه صحبت‌های خود به اختصاص ندادن زمان مناسب به تدریس زبان‌های خارجی از جمله عربی اشاره می‌كند. به گفته او، گاه زمان لازم برای این كه یك‌بار كامل از روی متن عربی خوانده شود تا دانش‌آموز قرائت صحیح را یاد بگیرد نداریم.

میركمال می‌افزاید: حجم سنگین دروس در دبیرستان و دغدغه كنكور از جذابیت و كاربردی بودن دروس از جمله درس عربی كاسته است. از طرفی، دایره لغات عربی دانش‌آموزان برای نوشتن متن‌های كوتاه به زبان عربی مناسب است، اما بستری برای این مهارت، یعنی به‌كارگیری واژگان عربی در نوشتن فراهم نشده است. در این میان دانش‌افزایی و كارگاه‌های آموزشی برای مدرسان عربی در راستای قواعد و گاهی روش تدریس بوده و متأسفانه آموزش مكالمه به همكاران مغفول مانده است.

او معتقد است: برای بهتر شدن وضعیت، باید كتاب‌های كوچك، مُصوّر و جذاب به زبان عربی همراه با شعر و سرود برای دانش‌آموزان پنجم و ششم دبستان جهت ایجاد انگیزه و مأنوس شدن با زبان عربی طراحی شود. همچنین آموزش مكالمه زبان عربی به مربیان مورد توجه قرار گیرد. از سوی دیگر، باید بستر مناسبی برای به‌كارگیری واژگان عربی جهت نوشتن و بیان جملات ساده فراهم شود و ساعت آموزشی مناسب هم برای آن اختصاص یابد.

گزارش از الهام كاظمی