آرام آرام در میان همهمه‌های گنگ و گهگاه واضح و دردهای مبهمی که منشا آن را نمی‌داند به یاد می‌آورد که راننده فریاد زد "ماشین ترمز ندارد و کمربندها را ببندند".
اینک چند روز پس از آن واقعه شوم او مانده و دلی که آرام و قرار ندارد. رهاورد سفر او و ۱۹ همکار خبرنگارش از این تور خبری دو روزه، جز آه و اندوه ناتمام وتصویر دو تابوت که جسم بی‌جان ریحانه و مهشاد را همراهشان به تهران انتقال داد، نبود.
_ چند سال قبل؛ پانزدهم آذرماه ۱۳۸۴ حوالی ساعت ۱۳:۴۵ دقیقه بعدازظهر است. بر فراز تهران دودی گسترده در خط سیر چیزی مانند هواپیما کشیده می‌شود و لحظاتی بعد انفجار و آتش و دود حاصل از آن حکایت از وقوع حادثه‌ای دهشتنناک می‌دهد و سیل آمبولانس‌ها و ماشین‌های آتش‌نشانی و .. بدان سو روان می‌شود.
هواپیما سی ۱۳۰ با ۹۴ سرنشین و خدمه حین پرواز بر فراز تهران دچار نقص فنی شده و سقوط می‌کند و همه سرنشینان آن که عموما خبرنگاران بودند در دم جان می‌بازند.
_ باز هم اندکی به قبل باز می‌گردیم؛ ۲۹ بهمن سال ۸۲ حوالی ساعت ۹ صبح قطاری باری با ۵۰ واگن که از ایستگاه خیام بدون راننده به حرکت درآمده بود بعد از دوبار تلاش برای توقف حین محصورسازی و توقف کامل آن، دچار انفجار می‌شود و خبرنگار ایرنا و جمعی از مدیران و مسئولان و مردم حاضر در صحنه انفجار در دم جان می‌بازند.
اینها فقط چند مورد از وقایع دردناکی است که هنگام ماموریت برای خبرنگاران رخ داده و به کشته شدن آنها منجر شده و چه بسیار حوادثی از این دست که کمتر رسانه‌ای شده و به چشم آمده است.
در این میان هر یک از ما خبرنگاران شاهدان زنده‌ای هستیم از ده‌ها و صدها اتفاق و حادثه و خطری که از بیخ گوشمان گذشته و حین ماموریت و سفرهای کاری آنها را تجربه کرده و از آنها جان سالم بدر برده‌ایم و هنوز بقایای ترس و دغدغه و استرس آن فقط در پس زمینه ذهنمان مانده اما اگر باز هم شرایط مشابهی برای رفتن به ماموریت‌هایی از این دست با ریسک و خطر باشد باز بی‌توجه به خطر مستقیم به دل حادثه می‌رویم.
خبرنگاری می‌گفت: وقتی در میان تجمع‌ها و یا در میان دود و آتش انفجارها فقط به دنبال تهیه اخبار مستند و دقیق هستیم، کمتر به خطرات و ایمنی کار فکر می‌کنیم و اولویتمان تهیه خبر و گزارش است.
جامعه رسانه‌ای ما حکم کوزه‌گری را دارد که از کوزه شکسته آب می‌خورد. در واقعیت هم خبرنگاران در طول ۱۶۰ سال تاریخچه روزنامه‌نگاری این سرزمین از زمان انتشار کاغذ اخبار تا به امروز به ندرت توانسته‌اند حقی از حقوق خود را تامین کنند اما همواره صدایشان برای احقاق حقوق دیگران بلند و رسا بوده و در این مسیر حتی در بحران‌ها و جنگ‌ها در خط مقدم حضور داشته‌اند.
ضمن آنکه امروزه،کم نیست حادثه‌هایی در سطح کوچکتر مانند حمله به خبرنگاران و سرقت دوربین و تجهیزات آنان که به‌تازگی هم برای عکاس و خبرنگاری که به منظور تهیه گزارش راهی سفر بود در تهران و نیز مشهد رخ داد و یا برخوردهای ناشایست برخی از منابع خبری و محافظان و ورزشکاران و هواداران و غیره را هم می‌توان در زمره این ناامنی‌ها قرار داد.
اما این روزها جان باختن دوبانوی خبرنگار ریحانه یاسینی همکارمان در ایرنا ۲۴ و مهشاد کریمی خبرنگار ایسنا در سانحه واژگونی اتوبوس در مسیر دریاچه ارومیه بهانه‌ای برای تهیه این گزارش با موضوع استانداردهای ایمنی برای سفرها و ماموریت‌های خبرنگاران شد.
پس از حادثه تلخ روزهای اخیر برای دو خبرنگار ایرنا و ایسنا، فرشته رفیعی خبرنگار در رشته توئیتی نوشت: حادثه تلخی که برای دو همکار جوان و خوش آتیه‌مان رخ داد و جامعه رسانه‌ای کشور و خانواده‌هایشان را داغدار کرد، در طول سال به دفعات برای گروه‌های خبری اعزامی به برنامه‌های مختلف قابلیت تکرار دارد زیرا سفرهای کاری خبری فاقد هرگونه استاندارد مصوب و مشخصی است و رعایت ایمنی و شیوه برگزاری، بستگی بسیار به درایت و انصاف میزبان دارد!
او عنوان کرد: وای بر روزی که میزبان برنامه‌ریزی ضعیف داشته و تصمیمات مهم‌اش را به دقیقه ۹۰ موکول کرده باشد یا بخواهد بدون خرج‌کرد معقول، کار را دربیاورد! در این مواقع است که حتی از تدارک یک وسیله حمل و نقل ایمن هم دریغ می‌شود! بنده و همکارانم خاطرات اینچنینی زیاد داریم!
رفیعی تصریح کرد: تشکل‌های صنفی را در این ۲۱ سال و اندی، در احقاق چنین حقوقی ضعیف دیده‌ام. کاش وزارت ارشاد در این زمینه تدبیر کند. دنبال هزینه‌تراشی نیستیم اما رعایت الزامات ایمنی و حفظ جان در سفرهای کاری، حق طبیعی جامعه خبری کشور است.
در واقع امروز ضرورت وجود الزامات ایمنی در سفرها و ماموریت‌های خبرنگاران چه در بحران‌ها و چه در شرایط عادی البته هر یک با سازوکارهای مناسب امری مورد تایید همه اهالی رسانه و کارشناسان است.
در این رابطه، دکتر علی‌اصغر کیا استاد علوم ارتباطات و رسانه در گفت‌وگو با ایرناپلاس با یادآوری اینکه روزنامه‌نگاری شغلی پر خطر است، گفت: حوادثی از این دست بسیار داشته‌ایم، از اینرو آنچه ضرورت دارد، تدوین آیین‌نامه‌ای برای ایمنی خبرنگاران در جریان ماموریت‌ها و سفرهاست که در این زمینه نقش تشکل‌های صنفی مربوطه و پیگیری‌های مستمر تا تحقق آن مهم است ضمن آنکه پوشش بیمه‌ای موقت آنان در سفرها نیز باید بخشی از این آیین‌نامه در کنار همه الزامات باشد.
وی افزود: در سطح روزنامه‌نگاری بحران، خبرنگاران به هنگام بروز مسائل اجتماعی، جنگ‌ها و بحران‌های زیست محیطی و حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله و در معرض آسیب هستند اما در شرایط عادی و حوادثی مانند سانحه اخیر به نوعی شاهد بی‌تدبیری‌ها هستیم.
رسانه‌ها باید مطالبه‌گر حقوق خود باشند
کیا عنوان کرد : این وضعیت ضرورت تدوین آیین نامه ویژه ماموریت های خبری را بیشتر نمایان می کند و باید مدیران رسانه و انجمن های صنفی مربوطه تلاش و حمایت کنند و با تشکیل کارگروهی با حوزه های مرتبط از جمله وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اقدام نمایند زیرا هیچ کس بهتر از خود رسانه ها نمی توانند آن را به انجام برساند.
وی با بیان اینکه رسانه ها به همه مباحث و موضوعات می پردازند اما به مسائل خودشان کمتر توجه دارند ، ادامه داد : امروز باید برای پایان دادن به حوادثی از این دست که کم هم نیست خود رسانه مطالبه کند و در این میان نقش خبرگزاری های رسمی و صدا و سیما و نهادهای صنفی و فضای مجازی برجسته است.
این استاد ارتباطات تصریح کرد :در وهله نخست باید آماری از خبرنگارانی که در بحران های طبیعی و غیر طبیعی آسیب دیده اند، مدون شود و در پی آن پیگیر بهبود ایمنی و تامین امنیت و الزامات تسهیل کار آنان در ماموریت ها و سفرها بود.
این استاد علوم ارتباطات با اشاره به برخی کشورهای آسیای جنوبی شرقی و نیز استرالیا گفت : در استرالیا انجمن های صنفی روزنامه نگاران و رسانه ای؛ قوی و مستقل هستند و سیاسی نمی باشند و عملا وابستگی حقوقی و مالی به هیچ سازمان و بخشی ندارند و قدرت عمل بالاتری هم دارا می باشند اما در کشور ما این تشکل به نوعی جنبه سیاسی یافته و از نظر مالی هم استقلالی ندارد از اینرو قادربه پیگیری و تحقق خواسته های این صنف نیست.
دکتر حسین افخمی استاد دیگر علوم ارتباطات هم با تاکید بر این امر معتقد است: رسانه ها و بعد مدیران روابط عمومی ها باید برای سفر آیین نامه داشته باشند و پوشش بیمه ای برای خبرنگاران.
دکتر منصور ساعی کارشناس حوزه رسانه هم می گوید: قبل از هر بخشی باید خود خبرنگاران و مدیران رسانه در این حوزه مطالبه گر باشند.در واقع به قول بزرگی ؛ تا مردم بر داشته ها و حقوق خویش آگاه نشوند ، گامی برای نگهداری از آنها بر نمی دارند ، اهالی رسانه هم از این امر مستثنی نیستند.
دکتر منصور ساعی با بیان اینکه روزنامه نگاری و رسانه نگاری در ایران شغلی پررنج است ، گفت : اما این پررنج و دشوار بودنکار هم برای مخاطبان و هم برای سازمان هایی که سیاستگذار هستند اعم از قوای اجرایی و تقنینی و نهادهای مرتبط ملموس نیست.
وی افزود : عموما روزنامه نگاری را شغلی بی تکلف ، سهل و ساده و بیش از آن لاکچری می دانند و تصور می کنند همه امکانات و ملزومات برای خبرنگاران هماره فراهم است و آنان در مسیر تولید و پوشش اخبار و وقایع استرس و چالشی ندارند در واقع نوعی نگاه ساده انگارانه به کار خبر موجب شده تا حقوق آنان در ابعاد مختلف نادیده گرفته شود.
وی ادامه داد : حوادث و سوانح در زمان بحران ها و حتی در شرایط عادی نشان از وجود نوعی خشونت پنهان علیه این شغل پررنج دارد ، چنانکه در تامین امکانات ، تجهیزات و امکانات حداقلی ، برای رفاه خبرنگاران در تهیه گزارش های محوله هم کوتاهی می شود.
او با نقل خاطره ای از یک خبرنگار خارجی گفت : این خبرنگار در یک سخنرانی در جمع دانشجویان خبرنگاری عنوان میکرد وقتی به دنبال خبری در هر نقطه از جهان باشد برایش در هر هواپیمایی صندلی هست و رسانه هم همه هزینه های او را تقبل می کند و همه هماهنگی ها و همکاری ها هم برای انجام ماموریتش انجام می شود که این نشان از اعتبار خبرنگار و رسانه در آن جامعه به عنوان سرمایه انسانی و اجتماعی دارد.
نگاه ابزاری و غیرحرفه‌ای به رسانه
این کارشناس حوزه رسانه با اشاره به اینکه بخشی ازاین مشکل ناشی از نگاه ابزاری سازمان ها به رسانه هاست ، گفت : آنان وقتی با رسانه کار دارند، چون نگرش انسانی و حرفه ای نبوده ،امکاناتی هم که فراهم می کنند، عموما حداقلی است و رسانه برای آنان فقط حکم بوقچی را دارد . این نگاه مینیمال و حاشیه ای وابزاری به خبرنگارموجب شده هر موقع که لازم داشته باشند از آنان دعوت کنند و آنان هم موظفند کار آنان راانجام دهند.
وی افزود : در این شرایط عمدتا عشق به خبرنگاری است که خبرنگاران را پیش برد در حالی که این جمعیت سرمایه های انسانی است که سالها تحصیل کرده و آموزش دیده و تجربه کسب کرده و اینگونه راحت از دست می روند.
نقش برجسته تشکل‌های صنفی در حمایت و پیگیری مطالبات رسانه‌ای
دکتر ساعی با بیان اینکه در ایران انجمن صنفی مطبوعات اخیرا شکل گرفته و در حادثه اخیر هم فعال شده است ، افزود : پیش از آن، تشکل رسانه ای موثری وجود نداشت که حمایت لازم را از خبرنگاران داشته باشد اما انتظار می رود از هم اکنون در این زمینه ورود یافته اقدامات لازم را برای تدوین استانداردهای ایمنی و امنیت خبرنگاران انجام دهند.
وی عنوان کرد : باید شورای اطلاع رسانی دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این زمینه اقدام کنند تا سازمان ها بر مبنای آن در هر رویداد و تور رسانه ای مکلف شوند امکانات لازم و ایمن را تدارک بینند زیرا خبرنگاران، روایتگران واقعیت های جامعه هستند و اگر آنها را حمایت و تقویت نکنیم چطور باید انتظار اطلاع رسانی حقایق و وقایع به جامعه را داشته باشیم.
ساعی تصریح کرد : باید خبرنگاران و مدیران رسانه ها پیگیری کنند ودر این میان انجمن صنفی روزنامه نگاری ایران می تواند خیلی موثر باشد و این الزامات و استانداردهای ایمنی را به عنوان لایحه و آیین نامه ارائه بدهد و پیگیر تصویب و ابلاغ و نیز اجرای آن شوند.
وی همچنین گفت : وقتی فردی وارد یک سازمان رسانه ای می شود و زیر لوگوی آن کار رسانه ای می کند ، به طور طبیعی اگر سازمان ماموریت حرفه ای برای خبرنگار تعیین می کند موظف است تا حد توان امکانات و لوازم کار از تجهیزاتی چون ضبط و دوربین و امکانات دسترسی او به سوژه را تسهیل و فراهم کند اما ضعف اقتصادی و ناتوانی مالی رسانه ای در ایران موجب شده تا توان لازم برای ارائه تجهیزات و حمایت لازم به خبرنگاران را در این سفرها نداشته باشند.
وی اظهار کرد : وزیر راه و شهرسازی اخیرا اعلام کرده که ۵۵ هزار کامیون فرسوده در جاده ها تردد می کند که این خود یعنی ۵۵ هزار بمب متحرک که حتی در جاده های مسطح و تخت هم تردد آنها بسیار خطرناک است ، حال آنکه در جاده ای مثل مسیر پیرانشهر به نقده که کوهستانی است و تردد در آن با لندکروز و خودروهای مجهزی ممکن است ، با چنین اتوبوسی خود نوعی بی تدبیری است.
در واقع نقش خبرنگاران ، مدیران رسانه ها ، تشکل های صنفی خبرنگاری در شکل گیری حمایت های مربوطه و استانداردهای مناسب برای سفر ایمن خبرنگاران در جریان ماموریت های خبری بسیار برجسته است تا دستگاه های ذیربط را به سمت ارائه آیین نامه مربوطه به دولت و پیگیری تصویب وتحقق و اجرای آن سوق دهند.