به گزارش ایرناپلاس، بیش از یک سال است ویروس کرونا سبب محروومیت دانش‌آموزان از آموزش حضوری در مدارس شده است. در این مدت وزارت آموزش و پرورش تلاش کرد با ایجاد بسترهای مناسب در فضای مجازی از متوقف شدن آموزش جلوگیری کرده و زمینه‌های لازم برای آموزش مجازی را فراهم کند.
اما آیا آموزش مجازی در این دوران موفق بوده و توانسته است جایگزین مناسبی برای آموزش حضور باشد؟
بهنام بهراد عضو هیات علمی پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش به ایرناپلاس گفت: گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد آموزش مجازی و از راه دور تاثیر چندانی بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان ندارد. این موضوع نه در ایران بلکه در دنیا صدق می‌کند. براساس مطالعات جهانی، میزان تاثیرگذاری آموزش مجازی و از راه دور بر پیشرفت تحصیلی ۱۰ درصد هم نیست.
به گفته بهراد، این میزان تاثیرگذاری در شرایطی است که آموزش مجازی به شکل مناسب و از طریق پلتفرم‌های استاندارد انجام شود، بنابراین اگر ما فرض را بر این بگذاریم که آموزش و پرورش ما همه استانداردهای آموزش مجازی را داشته باشد، نتیجه این خواهد بود که این نوع آموزش به تنهایی از کارایی ناچیزی برخوردار است.
کرونا فرصتی برای توسعه آموزش مجازی
وی ادامه داد: ما دهه‌ها فرصت‌های استفاده از فناوری در آموزش‌وپرورش را از دست دادیم و این مساله را نادیده گرفتیم. اما کرونا باعث شد نظام آموزش و پرورش به اجبار به سمت فناوری و آموزش از راه دور کشیده شود.
آموزش و پرورش مجبور شد یک پلتفرم بسازد و در کنار آن معلم وادار شد محتوا و ابزار لازم برای تدریس را در این فضا تولید کند تا بتواند به دانش‌آموزان خود هر چند با کیفیت پایین آموزش دهد. از طرف دیگر بسترهای اینترنتی ما محک خوردند و با وجود همه مشکلات لنگ لنگان وارد این حوزه شدیم.
این کارشناس آموزش افزود: کاری که باید در مدت دو دهه انجام می‌شد در یک یا دوسال انجام شد. این اتفاق، فشار زیادی را به آموزش و پرورش، معلمان، خانواده‌ها، والدین و دانش‌آموزان وارد کرده و جامعه درگیر این موضوع شدند.
با این حال این مسیر با سرعت بیشتری طی شد. گرچه از نظر کیفیت ما با مشکلات بسیاری مواجه هستیم که این مشکل در سراسر کشورها وجود دارد اما خود این فرایند یک موفقیت محسوب می‌شود اما باید به سمت کیفیت حرکت کرد.
آیا تعطیلی مدارس باعث افت تحصیلی دانش‌آموزان می‌شود؟
بهراد درباره اینکه همه‌گیری کرونا تا چه میزان پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان را به خطر انداخته است، گفت: پیش از بحران کرونا درباره افت تحصیلی در تعطیلات تابستانی مطالعاتی انجام شده و این سوال مطرح شده بود که آیا تعطیلات تابستانی باعث افت تحصیلی دانش‌آموزان می‌شود؟
نتایج این مطالعات پیش از کرونا نشان می‌دهد تعطیلات تابستانی در افت تحصیلی دانش‌آموزان تاثیر زیادی دارد و سبب افت تحصیلی آنها می‌شود. این در حالیست که در مقایسه با تعطیلات دو یا سه ماهه آموزش و پرورش در کشور ما، بیشتر کشورها تعطیلات چند هفته‌ای کوتاه در تابستان دارند. با این وجود، گزارش‌های پژوهشی زیادی درباره افت‌های تحصیلی تابستانی وجود دارند.
بر اساس این مطالعات، می‌توان به این نتیجه رسید که وقتی تعطیلات کوتاه تابستانی با افت تحصیلی قابل توجه در دروس اساسی همراه است، تعطیلی درازمدت آموزش حضوری به‌صورت چندین ماهه و یک ساله می‌تواند چه پیامدهای زیانباری از نظر تحصیلی و یادگیری برای دانش‌آموزان به همراه داشته باشد. آثار و نتایج فقدان آموزش حضوری بعدها خود را نشان خواهند داد.
وی گفت: بانک جهانی یا نهادهای مرتبط با آموزش و پرورش در جهان که روی مباحثی همچون سرمایه انسانی متمرکزند، بر این باورند که نظام‌های آموزش و پرورش موجب رشد و توسعه سرمایه انسانی کشورها و به در نتیجه، رشد و توسعه کشورها می‌شوند.
آنها شبیه‌سازی‌هایی را از نظر آماری انجام داده و به این نتیجه رسیده‌اند که اگر دانش‌آموزانی سه ماه از آموزش حضوری در پایه سوم محروم شوند، بعدها در پایه دهم به اندازه یک سال تحصیلی افت پیدا می‌کنند.
حال اگر این سه ماه، یک سال یا بیشتر از آن شود به طور قطع عقب‌ماندگی و افت تحصیلی به شدت افزایش یافته و دستکم دانش‌آموزان در کشورهایی همچون ایران، بیش از یک سال افت را نشان خواهند داد. این مشکل زمانی مضاعف خواهد شد که بدانیم افت تحصیلی منجر به ترک تحصیل و افزایش شدید بازماندگی از تحصیل خواهد شد.
اگر دانش‌آموزانی سه ماه از آموزش حضوری در پایه سوم محروم شوند، بعدها در پایه دهم به اندازه یک سال تحصیلی افت پیدا می‌کنند. حال اگر این سه ماه، یک سال یا بیشتر از آن شود به طور قطع عقب‌ماندگی و افت تحصیلی به شدت افزایش یافته و دستکم دانش‌آموزان در کشورهایی همچون ایران، بیش از یک سال افت را نشان خواهند داد.آسیب جدی محرومیت از آموزش حضوری در دوره ابتدایی
بهراد ادامه داد: چنین عقب‌ماندگی و افت‌هایی، آسیب‌های بسیار جدی در پی دارند به ویژه برای کودکانی که در حال یادگیری مهارت‌های اساسی مانند خواندن، نوشتن و فراگیری علم ریاضی هستند.
وی افزود: مطالعات نشان می‌دهند دانش‌آموزان دوره ابتدایی به مراتب بیشتر آسیب می‌بینند زیرا آنها در مرحله یادگیری مهارت‌های اساسی هستند و این مهارت‌ها در این دوره هنوز از قوام و دوام لازم برخوردار نشده است. آنها به راحتی با آموزش مجازی آسیب جدی می‌بینند زیرا این نوع آموزش، انتقال مهارت‌هایی مانند خواندن، نوشتن، ریاضی تنها به وسیله پدر و مادر امکان پذیر نیست و مهارت‌های تدریس حضوری معلم بسیار ضروری است.
این مشکلات نه تنها برای والدین دارای تحصیلات و مهارت‌های کمتر بلکه برای والدین تحصیل‌کرده و شاغل نیز وجود دارد.
این کارشناس آموزش یادآورشد: آسیب‌های آموزش مجازی در دوره دبیرستان با افزایش شمار ترک تحصیل دانش‌آموزان و بازماندگی از تحصیل دانش‌آموزان محروم و نابرخوردار همراه است. این گروه از دانش‌آموزان به سبب مشکلات معیشتی خانواده‌های خود بیشتر جذب بازار کار می‌شوند و از نظام آموزش‌وپرورش خارج شده و دیگر باز نمی‌گردند.
بهراد با تاکید بر اینکه بیشترین آسیب محرومیت از آموزش حضوری در دوره ابتدایی دیده می‌شود، افزود: به همین دلیل بسیاری از کشورهای اروپایی از بهار سال گذشته مدارس ابتدایی خود را تعطیل نکردند. این اقدام آنها به دو دلیل بود، نخست آنکه این دسته از دانش‌آموزان از فقدان آموزش حضوری آسیب بیشتری می‌بینند و دوم اینکه مطالعات مختلف نشان داده‌اند میزان انتشار ویروس کرونا بین کودکان به ویژه در دوره ابتدایی پایین است و اگر انتقالی در مدارس وجود دارد بیشتر از سوی بزرگسالان یعنی معلمان و کارکنان مدارس است.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا چنین تصمیمی در آموزش و پرورش ما گرفته نشد، گفت: فشار بخش‌های بهداشتی کشور، نگرانی خانواده‌ها و جامعه و سردرگمی در تصمیم‌گیری‌ها و فقدان اطلاعات علمی لازم همگی در این موضوع نقش داشتند. خانواده‌ها هم به دلیل نبود اطلاعات کافی و کار رسانه‌ای به این موضوع تن دادند تا از فرزندان خود محافظت کنند. این در حالی بود که بسیاری از کشورهای دارای امکانات آموزش مجازی بهتر، بیشتر راغب به آموزش حضوری بودند.
مدارس آخرین مکانی که باید تعطیل شوند
بهراد افزود: محرومیت از آموزش حضوری مساله مهمی است و آسیب جدی را به آموزش و پرورش و دانش‌آموزان وارد کرده و می‌کند که پیامدهای منفی آن را در آینده تجربه خواهیم کرد.
مطالعات و توصیه‌های سیاستی بسیاری در این حوزه در جهان منتشر شده است. براساس این مطالعات، نسلی که در جریان شیوع کرونا از آموزش حضوری محروم شده‌اند، نسل در خطر هستند. به سبب همین خطرات است که نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل، سازمان بهداشت جهانی و نهادهای آموزشی مرتبط تأکید داشته و دارند که مدارس باید جزو آخرین اولویت‌های تعطیلی و اولین اولویت‌های بازگشایی باشند؛ البته با ارتقای آمادگی مدارس و رعایت دقیق پروتکل‌های بهداشتی.
وی ادامه داد: مطالعات جهانی بسیاری درباره پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان انجام شده و اکنون نیز ادامه دارند. یکی از این مطالعات که کشور ما هم در آن شرکت داشته و دارد، مطالعات «تیمز و پرلز» است.
این مطالعه توسط انجمن بین‌المللی پیشرفت تحصیلی انجام می‌شود که کشورهای بسیاری هم در آن شرکت می‌کنند و هر چهار سال یک‌بار نظام‌های آموزش و پرورش کشورها را در برخی از دروس اساسی مانند ریاضی، علوم و خواندن و نوشتن مورد سنجش و مقایسه قرار می‌دهد. آخرین گزارش آن در سال ۲۰۱۹ منتشر شد.
آموزش مجازی و فقدان آموزش حضوری به معنای کاهش زمان آموزش و متعاقباً کاهش پیشرفت تحصیلی به ویژه در مهارت‌ها یا دروس اساسی مانند خواندن و نوشتن و ریاضی و علوم خواهد بود.این کارشناس آموزش گفت: مطالعات ثانویه روی اطلاعات تیمز و پرلز نشان داده‌اند، زمان آموزشی که صرف ریاضی یا علوم می‌شود در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان بسیار موثر است و افزایش زمان آموزش با عملکرد تحصیلی بهتر رابطه دارد. آموزش مجازی و فقدان آموزش حضوری به معنای کاهش زمان آموزش و متعاقباً کاهش پیشرفت تحصیلی به ویژه در مهارت‌ها یا دروس اساسی مانند خواندن و نوشتن و ریاضی و علوم خواهد بود.
به گفته بهراد، این را باید در نظر گرفت که دانش‌آموزان در طول یک سال گذشته آموزش حضوری دریافت نکرده‌اند و آموزش مجازی در شکل استاندارد خود هم کارایی چندانی ندارد.
آیا عقب‌ماندگی قابل جبران است؟
بهراد در پاسخ به این پرسش که آیا این عقب‌ماندگی و افت تحصیلی قابل جبران است یا نه، افزود: براساس مطالعات انجام شده، این افت تحصیلی ماندگار خواهد بود مگر آنکه برنامه‌های ترمیمی و جبرانی جدی، درازمدت و با کیفیتی در دستور کار نظام آموزش و پرورش قرار گیرد.
از طرفی، مشکل دیگر این است که بسیاری از دانش‌آموزان محروم و نابرخوردار از دسترسی به اینترنت و یا وسایل الکترونیک محروم بوده‌اند، مشکلات مشابهی نیز برای معلمان وجود داشته و در موارد زیادی هم زیرساخت‌های لازم برای آموزش مجازی فراهم نبوده است.
وی خاطرنشان کرد: به‌طور کلی، نظام آموزش و پرورش وظیفه آموزش و ارتقای سرمایه انسانی کشورها به عنوان مهمترین عامل توسعه در سراسر جهان را بر عهده دارد. مساله ما این است که نگاه به آموزش و پرورش در کشور، استراتژیک نیست.
این کارشناس آموزش افزود: نگاه به دانش‌آموزان باید به عنوان سرمایه انسانی کشور باشد. دولت‌مردان و سیاست‌گذاران در سطوح عالی باید در نظر داشته باشند، در صورتی که نیروی ماهر، شایسته و متخصص تربیت نشود، سرمایه انسانی کشور در معرض خطر خواهد بود.
بهراد ادامه داد: بنا به نظر نهادهای مهم بین‌المللی، نیروی انسانی ماهر و شایسته، مهمترین عامل توسعه کشورهاست. وقتی سرمایه انسانی کشوری از نظر دانش و مهارت ضعیف باشد، انتظار پیشرفت از چنین جامعه‌ای بیهوده است.
تربیت نیروی انسانی با کیفیت و ماهر، هزینه‌بر و زمانبر است. کشوری که سودای افق‌های مختلف توسعه در سر دارد و برنامه‌ها و چشم‌اندازهای مختلف برای رشد و توسعه ترسیم می‌کند، نمی‌تواند با یک نظام آموزش و پرورش کم کیفیت به این اهداف و افق‌ها دست یابد. بنابراین آموزش‌وپرورش باید به یکی از مهمترین اولویت‌های سرمایه‌گذاری کشور برای توسعه در همه ابعاد علمی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن تبدیل شود.
در جامعه و رسانه‌ها نیازمند شکل‌گیری گفتمانی حیاتی و مهم در مورد اهمیت آموزش‌وپرورش و تبدیل این گفتمان به مطالبه اجتماعی و همین‌طور هشدار دادن به مراجع سیاستگذاری و تأمین بودجه به منظور سرمایه‌گذاری جدی انسانی، مادی و معنوی در آموزش و پرورش هستیم.آموزش‌وپرورش، اولویت کشور شود
به گفته بهراد، مدارس باید به عنوان مهمترین نهاد تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان از بهترین شرایط و امکانات برخوردار باشند و به وسیله شایسته‌ترین کارکنان (مدیران، معلمان و نیروهای انسانی ذی صلاح و ماهر) اداره شوند.
مطالعات نشان می‌دهد، دانش‌آموزان مدارسی که از منابع مادی و انسانی مطلوب برخوردارند، پیشرفت تحصیلی بالاتری هم دارند. کارآمدی نظام آموزش و پرورش کشورها براساس نظام آموزش و پرورش عمومی یعنی مدارس دولتی سنجیده می‌شود. هرچه مدارس دولتی کشوری با کیفیت‌تر باشد به همان اندازه هم پیشرفت تحصیلی و شایستگی دانش‌آموزان آن بالاتر خواهد بود؛ این به معنای تربیت سرمایه انسانی کارآمد و ماهر و هدایت جامعه به سمت توسعه بهتر و بیشتر است.
وی با بیان اینکه در اولویت نبودن آموزش‌وپرورش و بی‌توجهی به اهمیت حیاتی آن می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری به کشور وارد کند، افزود: ما در جامعه و رسانه‌ها نیازمند شکل‌گیری گفتمانی حیاتی و مهم در مورد اهمیت آموزش‌وپرورش و تبدیل این گفتمان به مطالبه اجتماعی و همین‌طور هشدار دادن به مراجع سیاستگذاری و تأمین بودجه به منظور سرمایه‌گذاری جدی انسانی، مادی و معنوی در آموزش و پرورش هستیم. به‌نظر در حال حاضر به شدت از آن غافل شده‌ایم که پیامدهای آن در آینده دامن‌گیر رشد و توسعه کشور خواهد شد.