به گزارش ایرناپلاس، تعطیلی، دورکاری و فاصله اجتماعی موجب شده مردم سهم بیشتری از بودجه خانوار را به مواد غذایی و مسکن تخصیص دهند و به‌طور همزمان، افراد کمتری کالاها و خدمات غیر ضروری مانند بلیت هواپیما یا لباس بخرند. از آنجایی که میلیون‌ها نفر، شغل خود را از دست داده‌اند و سطح درآمد نیز کاهش پیدا کرده، احتمالاً پرداخت برای اقلام غیرضروری همچنان پایین باقی بماند.
با این حال، شاخص قیمت مصرف‌کننده(CPI) این تغییرات ناگهانی در الگوهای پیشین را نشان نمی‌دهد زیرا وزن‌های CPI به‌طور مستمر به‌روز رسانی نمی‌شود. برای نمونه، این شاخص می‌توانست با کاهش قیمت کالاهای غیرضروری که دیگر خریداری نمی‌شوند، کاهش یابد.
مقاله اخیر صندوق بین‌المللی پول(IMF) نشان می‌دهد تورم در سه ماه نخست همه‌گیری کرونا از آنچه که فکر می‌کردیم بیشتر بوده است. پرداخت‌های خانوار در این دوره، با استفاده از داده‌هایی که از کارت‌های نقدی و کارت‌های اعتباری استخراج شده جمع‌آوری و الگوی مصرف و سبد جدید خانوار در دوران پس از کرونا شناسایی شده است. بر این اساس، وزن‌های شاخص قیمت مصرف‌کننده مطابق با الگوی جدیدی که در دوران همه‌گیری کرونا ایجاد شد، تعدیل شده و در نهایت، نتایج نشان داد که تورم بیشتر از آنچه بوده که فکر می‌کردیم.
تورم چطور محاسبه می‌شود؟
شاخص قیمت مصرف‌کننده، وزن‌ها و نرخ تورم؛ همه اینها چه معنی می‌دهد. اکنون نگاهی به روش محاسبه تورم بیاندازیم. عددی که به انواع نرخ تورم به‌صورت ماهانه، فصلی و سالانه اعلام می‌شود از کجا می‌آید؟
به عنوان نمونه، مرکز آمار ایران با استفاده از قیمت ۴۵۵ قلم از کالاها و خدماتی که خانوراها مصرف می‌کنند، نرخ تورم را برای بازه‌های زمانی مشخص، محاسبه و گزارش می‌کند. اگر گزارش‌های مرکز آمار را دیده باشید، عبارت ۱۰۰=۱۳۹۵ برایتان آشناست. این عبارت یعنی سال ۱۳۹۵ به‌عنوان سال پایه در نظر گرفته شده و محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده، براساس سبد مصرفی خانوار، در سال ۱۳۹۵ انجام می‌شود.
در هر ماه یا سال، قیمت‌های جدید اقلام این سبد جمع‌آوری و در مقدار مصرف ضرب می‌شود تا هزینه اقلام خانوار به دست آید. این عدد، به هزینه همین سبد در سال پایه که اکنون در آمارهای رسمی کشور، سال ۱۳۹۵ است تقسیم می‌شود، حاصل این تقسیم در ۱۰۰ ضرب می‌شود و شاخص قیمت مصرف‌کننده یا CPI به‌دست می‌آید. تورم نیز، تغییرات شاخص قیمت مصرف‌کننده را اندازه‌گیری می‌کند.
تأثیر قیمت بلیت سینما در نرخ تورم بیشتر است یا برنج؟
نکته مهم در محاسبه شاخص قیمت و بعد از آن تورم، این است که سهم هزینه کالاها و خدمات مختلف در سبد هزینه خانوار متفاوت است و باید به نوعی این تفاوت را نشان داد.
به‌نظر شما تغییر قیمت بلیت سینما و تغییر قیمت برنج، تأثیر یکسانی در شاخص قیمت و تورم دارند؟
این تأثیر یکسان نیست زیرا سهم بلیت سینما و برنج در هزینه خانوار یکسان نیست. این تفاوت به صورت یک ضریب یا وزن که از نسبت هزینه یک کالا یا خدمت مشخص به کل هزینه خانوار به دست می‌آید، در محاسبه شاخص قیمت و تورم لحاظ می‌شود.
با این حال این وزن یا ضریب اهمیت، برای سال پایه محاسبه می‌شود و تا زمانی که سال پایه تغییر نکند، ثابت می‌ماند. به عنوان نمونه در ایران، سال پایه برای محاسبه شاخص قیمت و نرخ تورم در آذر ۱۳۹۶ از سال ۱۳۹۰ به سال ۱۳۹۵ تغییر کرد.
با تغییر سال پایه در محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده و نرخ تورم از سال ۱۳۹۰ به سال ۱۳۹۵، ضریب اهمیت گروه‌های کالا و خدمات نیز تغییر کرده است.
به عنوان نمونه، ضریب اهمیت تفریح و فرهنگ و همچنین آموزش کاهش یافته و در مقابل، ضریب اهمیت مسکن، آب، برق گاز و دیگر سوخت‌ها افزایش یافته است. این تغییر به معنای کاهش سهم هزینه تفریح و فرهنگ و همچنین آموزش در کل هزینه خانوار و افزایش سهم مسکن، آب، برق گاز و سایر سوخت‌هاست.
کرونا چگونه تورم را فریب داد؟
حال پرسش اینجاست که در سال ۱۳۹۹ و با وجود همه‌گیری کرونا، ضریب اهمیت گروه‌های کالا و خدمات ثابت مانده است؟ پاسخ منفی است. با این حال این تغییر در شاخص قیمت مصرف‌کننده و نرخ تورم لحاظ نمی‌شود، زیرا سال پایه تغییر نکرده است. البته باید به این نکته اشاره کرد که این موضوع فقط در ایران دیده نمی‌شود.
در بسیاری از کشورها این ضرایب به صورت پیوسته به‌روزرسانی نمی‌شوند و این همان موضوعی است که در مقاله صندوق بین‌المللی پول درباره آن بحث شده است.
نمودار زیر نشان می‌دهد ضرایب اهمیت چگونه تغییر در ضرایب اهمیت، شاخص قیمت مصرف‌کننده و نرخ تورم را در بازه زمانی فوریه(بهمن) تا می(خرداد) در مناطق مختلف دنیا تحت تأثیر قرار داده است.
ضرایب اهمیت با توجه به تغییراتی که کرونا در الگوی مصرف ایجاد کرده در نظر گرفته شده‌اند. نقاط روی نمودار، نشان‌دهنده اختلاف دو شاخص قیمت مصرف‌کننده است؛ شاخصی که در محاسبه آن از ضرایب اهمیت قبلی استفاده شده و شاخصی که در آن، ضرایب اهمیت با توجه به آثار کرونا تغییر کرده‌اند که اسم آن را «شاخص کرونا» می‌گذاریم.
در هفت منطقه از هشت منطقه مورد بررسی، شاخص قیمت مصرف‌کننده کمتر از شاخص کروناست و به‌طور متوسط، شکاف ۰.۲۳ واحد درصدی بین این دو شاخص دیده می‌شود.
سبد کالای خانوار در دوران پیش و بعد از همه‌گیری کرونا متفاوت است. این تفاوت موجب شده با روش پیشین محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده و نرخ تورم، اهمیت گروه خوراک و مسکن دست‌کم گرفته شود و از طرف دیگر، در تأثیر گروه‌های حمل و نقل، پوشاک و کفش، تفریح و سرگرمی و همچنین هتل و رستوران، دچار بیش‌برآوردی شویم.
در ماه‌های ابتدایی همه‌گیری کرونا، قیمت مواد غذایی در بیشتر مناطق با سرعت بیشتری نسبت به شاخص کل افزایش یافت و قیمت حمل‌ونقل در بیشتر مناطق کاهش یافت. بر همین اساس، شاخص قیمت مصرف‌کننده در بیشتر مناطق، تورم را کمتر از مقدار واقعی آن برآورد کرد.
اهمیت تطبیق کوتاه‌مدت برای سیاست‌گذاران
آیا این تغییرات، فقط مسائل فنی و مورد علاقه اقتصاددان‌ها هستند؟
با اینکه محاسبه نرخ تورم و تغییرات آن از موضوع‌هایی است که اقتصاددان‌ها به آن می‌پردازند، نمی‌توان تأثیر کرونا بر تورم را یک موضوع کاملاً آکادمیک دانست.
در واقع با اینکه ضرایب اهمیت موجب شدند دچار کم‌برآوردی نرخ تورم در ماه‌های ابتدایی همه‌گیری کرونا شویم، اما به‌روزرسانی سریع این ضرایب برای نشان دادن تغییر الگوی مصرف در آن زمان قابل اجرا نیست. در واقع معرفی ضرایب اهمیت برای یک چارچوب زمانی کوتاه‌مدت، اعتبار شاخص بلندمدت را کاهش می‌دهد.
با این حال ما به شاخص‌هایی نیاز داریم که تصویر بهتری به سیاست‌گذاران در رابطه با تورم و قیمت‌هایی ارائه می‌کنند که مصرف‌کنندگان واقعاً پرداخت می‌کنند. بنابراین، سازمان‌های آماری می‌توانند شاخص مکملی را معرفی کنند که منعکس‌کننده تغییرات الگوی مصرف و ضرایب اهمیت در طول دوران همه‌گیری کرونا باشد.