سازمان حفاظت محیط زیست پرونده پرندگان میانکاله را به استناد بررسی‌های سازمان دامپزشکی تمام شده می‌دانست، اما حالا علت مرگ هزاران پرنده وحشی در تالاب میانکاله با صحبت‌های علی‌اکبر یداللهی معاون فنی اداره کل محیط زیست استان مازندران وارد مرحله جدیدی شده است و افکار عمومی بیش از گذشته خواهان اعلام دلیل این مرگ‌و میر از زبان مسئولان هستند. به ویژه آن که در چند روز گذشته، ۹ منطقه از جنگل‌های هیرکانی نیز طعمه حریق شدند و این دو اتفاق در کنار هم خشم بسیاری از دوستداران محیط زیست را برانگیخته است.
چند روز پیش بود که ویدئویی در فضای مجازی منتشر شد که در آن یداللهی می‌گوید به ما اعلام کردند حق ندارید بگویید عامل این مرگ‌ومیر چیست، ما قطعا می‌دانیم اما نمی‌توانیم آن را بگوییم. به گفته او حتی در ایامی که در حال جمع‌آوری پرنده‌ها از تالاب بودند چند سری از پرنده‌های مرده در بازار فریدون‌کنار عرضه شده است. معاون محیط زیست مازندران در این ویدئو درباره حقیقتی غم‌انگیز هم صحبت کرده بود و آن این که پرنده‌ها به اینجا می‌آیند؛ و تنها یک‌سومشان دوباره برمی‌گردند؛ دوباره در کشورهایی که ما مرگ بر آنها می‌گوییم، پنج برابر می‌شوند؛ دوباره می‌آیند اینجا و یک‌سوم می‌شوند.
باکتری گرما دوستی که در سرما می‌تازد
مرگ‌ومیر پرندگان وحشی در میانکاله بیش از ۲۰ روز پیش آغاز شد، آن زمان سازمان دامپزشکی دلیل اولیه مرگ پرندگان را سم بوتولیسم اعلام کرد. موضوعی که اما و اگرهای بسیاری در مورد آن مطرح شد. مثلا برخی از کارشناسان محیط زیست اعلام کردند چرا بوتولیسم در زمستان سرد فعال شده؟ چون این باکتری گرما دوست است و موجودی نیست که در بهمن ماه فعالیت کند، آن هم در میانکاله که در گرم‌ترین شرایط هم برای فعالیت این باکتری مساعد نیست. از طرف دیگر بوتولیسم برای فعال شدن نیاز به جلبک دارد در حالی که در مناطقی که مرگ و میر پرندگان در آن وجود داشته، هیچ جلبکی وجود ندارد.
در حال حاضر به دلیل وجود سرمای شدید در تالاب میانکاله امکان رفت‌وآمد در آن منطقه تا حدود زیادی غیر ممکن است و همین باعث شده تا بسیاری از فعالان محیط زیست از وضعیت فعلی این تالاب اطلاع دقیقی نداشته باشند. سهیل اولادزاد یکی از فعالان محیط زیست با تاکید بر این موضوع که بوتولیسم در سرما فعالیت نمی‌کند در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: از آنجا که غالب پرندگان تلف شده علائم ابتلا به بوتولیسم مثل فلجی گردن، فلجی پلک سوم و سایر علائم را داشتند، نشان می‌دهد عوامل انسانی در ورود بوتولیسم به تالاب در فصل سرما دخیل بوده‌اند. چون در شرایط سرما و با توجه به این که تالاب جلبک ندارد خود تالاب نمی‌تواند عامل ایجاد آن باشد.
اولادزاد در واکنش به صحبت‌های یداللهی معاون فنی اداره کل محیط زیست استان مازندران می‌افزاید: آن طور که به نظر می‌رسد ایشان تحت تاثیر فعالان محیط زیست قرار گرفته بود، چرا که خود محیط زیست هم هیچ آزماش علمی را انجام نداده و اصلا امکان انجام آزمایش و سم‌شناسی را ندارد تا به نتیجه‌ای رسیده باشد که دامپزشکی یا وزارت بهداشت به آن نرسیده باشد.
وی می‌گوید: به ما که اجازه نمونه‌برداری ندادند. حتی نمونه‌هایی که ما جمع‌آوری کرده بودیم، برای یک دانشگاه فرستاده بودیم که آن دانشگاه از انجام آزمایش سرباز زد و نمونه‌های ما را امحا کرد و اعلام شد پیگیر این ماجرا نشوید بهتر است. حتی در زمان نمونه‌برداری هم محیط‌بانان سازمان محیط زیست با پرخاش رفتار کردند. این در حالی است که این سازمان از فعالان محیط زیست خواسته است موضوعات مختلف را پیگیری کرده و با این سازمان همکاری داشته باشند. در چنین شرایطی بهتر است یک سری افراد مستقل هم بتوانند ورود کنند.
اولادزاد می‌افزاید: انتقاداتی که ما از سازمان دامپزشکی داشتیم این بود که به عنوان یک نهاد علمی ظاهر شود ولی عملا این اتفاق نیفتاد. حرف‌هایی که زده شد به نظر درست و براساس شواهد علمی به نظر نمی‌رسید و حتی یک کاربرگ به عنوان گزارش علمی به نهادها ارائه نداده و فقط یک گزارش دو صفحه‌ای در سایت خود منتشر کرده است.
همزمان با دعوای بین فعالان محیط زیست و سازمان دامپزشکی یکی از گمانه‌زنی‌هایی که توسط برخی افراد و فعالان محیط زیست مطرح شد این بود که ممکن است یک بیماری مخصوص پرندگان در تالاب میانکاله شیوع پیدا کرده باشد. در همین زمان بود که حتی یک پزشک معتمد محیط زیست استان مازندران در صفحه اینستاگرام خود نوشت که دلیل مرگ پرندگان «وبای طیور» است. البته این پزشک پستش را چند ساعت بعد از صفحه خود پاک کرد.
اولادزاد می‌گوید: سازمان دامپزشکی تقریبا ساده‌ترین راه را انتخاب کرده است تا هشداری برای مرغداری‌ها نفرستد و اگر اتفاقی برای مرغداری‌ها افتاد مسئولیتی بر گردن این سازمان نباشد. البته ما هیچ احتمالی درباره بیماری نمی‌دهیم، چون هیچ آزمایشی انجام نداده‌ایم. اما اگر بیماری نباشد پس انتقالی هم نیست و اگر سم است باید اجازه بدهند که ما هم از نمونه‌ها آزمایش بگیریم. آنها حتی با چند مرجع علمی دیگر که قصد آزمایش داشتند رفتاری مشابه ما داشتند.
اگرچه در همان هفته اول وقوع تلفات سازمان دامپزشکی اعلام کرده بود تلفات متوقف می‌شود اما با ادامه روند تلفات پرندگان مهاجر زمستانی و تسری آن به برخی از پرندگان شکاری، برخی از کارشناسان در علت اعلام‌شده مرگ تشکیک کردند و این رویه باعث نگرانی مردم و فعالان محیط زیست شد.
از کارخانه کمپوست تا طعمه‌های آلوده
قابل قبول نبودن ادعای سازمان دامپزشکی و ارائه شدن مدارک سم شناسی از سوی دامپرشکی، باعث شد گمانه‌زنی‌های بسیاری از سوی کارشناسان در رسانه‌ها مطرح شود که یکی از آنها حجم بالای آلایندگی تالاب به دلایل مختلف بود. یکی از این دلایل وجود کارخانه کمپوست در ۲ کیلومتری تالاب معرفی شد که گفته می‌شود شیرابه‌های زباله‌های دپوشده این کارخانه به کانالی می‌ریزد که مستقیما به تالاب راه دارد و دقیقا همان جایی است که پرندگان تلف شده‌اند. البته این تنها دلیل نبود، گویا فاضلاب چند شهر هم به این تالاب وارد می شود و شهرک‌های صنعتی و صنایع سنگین و کشتارگاه‌های اطراف تالاب که تقریبا آن را محصور کرده‌اند در این آلایندگی نقش دارند. در این میان برخی از گمانه زنی‌ها هم این بود که سموم کشاورزی وارد تالاب شده و حتی استفاده از طعمه‌های آلوده توسط شکارچیان می‌تواند یکی از دلایل قابل طرح باشد.
اولادزاد در این باره می‌گوید: سوال اینجاست که چرا وقتی تالاب میانکه در حال محصور شدن با کارخانه‌های صنعتی، دامداری‌ها و کشتارگاه‌ها بود، چرا سازمان محیط زیست از ایجاد آنها جلوگیری نکرده است. در حال حاضر حتی کشاورزان هم به حریم تالاب تجاوز می‌کنند و حتی حق‌آبه‌های آن را استفاده می‌کنند در چنین شرایطی به جای آب فقط شیرابه و فاضلاب و خون‌آبه وارد تالاب می‌شود.
چرا بوتولیسم فقط پرنده‌ها را کشته است
پاسخ شهاب‌الدین منتظمی، مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش محیط زیست به این گمانه‌زنی‌ها این بود که اگر سموم کشاورزی، صنعتی و سایر آلاینده‌ها وارد آب شده بود سایر آبزیان از جمله ماهیان نیز باید تلف می‌شدند. در حالی که جمعیت زیاد تلف شدگان در میانکاله پرندگان آبزی هستند. منتظمی بار دیگر ادعای ایجاد سم بوتولیسم را تکرار کرد و گفت: تعداد زیادی پرنده مهاجر کنار آبزی در نقاط کم عمقی تلف شده‌اند که احتمال کاهش اکسیژن در آن مناطق وجود دارد. بنابراین حتی می‌توان گفت که وارد نشدن آب به بالادست تالاب می‌تواند شرایط بی‌هوازی را ایجاد کند و سبب تولید بوتولیسم شود. البته در پاسخ به این صحبت‌های منتظمی می‌توان از استدلال خود وی در مورد وارد نشدن سموم کشاورزی و صنعتی به تالاب استفاده کرد. مسئولان محیط زیست بارها اعلام کرده‌اند که هر نانوگرم سم بوتولیسم می تواند ۵ نفر را بکشد، پس سوال اینجاست که در صورت وجود سم بوتولیسم چطور سایز آبزیان توانسته‌اند جان سالم از آن به در ببرند؟
پیش‌تر عیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در اظهاراتش گفته بود وارد نشدن آب بالادست به تالاب میانکاله دلیل اصلی این اتفاق است. ادعایی که البته واکنش مدیرکل حوضه آبریز دریای خزر درباره آن این بود که در مسیر رهاسازی آب به میانکاله، سازه‌ای مانند سد یا مخزن مهمی نداریم که جلو رهاسازی آب را بگیرد. این صحبت‌ها گمانه‌زنی‌هایی را درباره حق‌آبه این تالاب ایجاد کرد که گفته می‌شود برخی از کشاورزان از ورود آن به تالاب جلوگیری می‌کنند. موضوعی که شاید با صحبت‌های اسماعیل کهرم همخوانی داشته باشد. البته به اعتقاد کهرم کارشناس محیط زیست واقعیت ماجرا در میانکاله این است که در تالاب سم ریخته‌اند.
به گفته وی ما در آن حوالی شکارچی داریم، صیاد ماهی داریم، گله‌دار داریم، گاومیش‌دار داریم، کشاورز داریم و در این میان البته سازمان حفاظت محیط زیست هم داریم. این‌ها وقتی که به دلایلی با یکدیگر به مشکل می‌خورند، وضعیت پیچیده می‌شود و برخی اوقات از سوی برخی از آنان چنین اقداماتی صورت می‌گیرد و در تالاب سم می‌ریزند، مثلا کسی از محیط‌بانی دلخور است برای جبران کردن دلخوری خود می‌رود چندین بار اخطار می‌دهد و بعد تهدید به ریختن سم هم می‌کند و در نهایت تهدید خود را عملی می‌کند.
چه باید کرد؟
تمام این سناریوها در حالی فضای مجازی را پر کرده است که مردم منطقه نسبت به تداوم تلفات و احتمال سرایت بیماری آنها به انسان به هر دلیل که باشد نگرانند. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد دامپزشکی باید به جای اکتفا به گزارش اولیه خود، بررسی‌های دقیق میدانی و آزمایش‌های بیشتری را انجام دهد و در کنار آن با اطلاع‌رسانی دقیق و صحیح مردم را از نگرانی خارج کند. چنین اقدامی آن هم در شرایطی که صحبت‌های علی‌اکبر یداللهی معاون فنی اداره کل محیط زیست استان مازندران در مورد علت ماجرا در فضای مجازی پخش شده بیش از پیش ضروری است.
با تمام این تفاسیر، آنچه مسلم است، وضعیت تالاب میانکاله نیازمند اقداماتی جدی‌تر و عاجل‌تر است. در این چند وقتی که از این ماجرا گذشته است، گزارش و اخبار در مورد میانکاله و وضعیت آن به‌کرات در رسانه‌های مختلف منتشر شده و عمق فاجعه مشخص است. شاید مخلص کلام را ناصر کرمی، صاحب نظر مسائل محیط زیست خطاب به مسئولان گفته است؛ «صرفا جهت اطلاع؛ دو هفته گذشته است و هنوز نمی‌دانیم چرا همچنان پرندگان میانکاله هزارتا هزارتا می‌میرند.»