قبل از شروع ببینیم معنی تاکتیک چیست؟ در فرهنگ معین یعنی تدبیر، ترفند، راهکار، سیاست، شگرد، فن، لم، شیوه، روش و استراتژی و از نگاه ورزش یعنی شیوۀ برنامه‌ریزی یک تیم ورزشی. طراحان نظامی در تعریف تاکتیک می‌گویند، چگونگی عملیاتی شدن استراتژی، می‌شود تاکتیک. برای مثال؛ شما می‌خواهید منطقه‌ای را تصرف کنید. این، یک استراتژی روشن است. اما، چگونه؟ این، می‌شود تاکتیک. مثلاً ما قصد داریم شبیخون بزنیم و در آن منطقه که دشمن ضعف دارد، عملیات کرده و از اصل غافلگیری استفاده کنیم تا مهم‌ترین ستاد فرماندهی دشمن را تصرف کنیم. این، می‌شود یک تاکتیک روشن.
تاکتیک توتال فوتبال
درواقع استراتژی، یک هدف کلی و روشن است؛ اما تاکتیک، یک سیستم کاملاً تعریف شده و برنامه ریزی شده و به زبان ساده‌تر، یک هدف تبدیل به کنش‌های روزمره شده است. اگر قرار باشد حرفی از فوتبال و روش‌های مدرن امروزی بیاوریم، مجبوریم به دهه ۷۰ میلادی برگردیم و از هلند افسانه‌ای رینوس میشل فقید، پایه‌گذاری تاکتیک «توتال فوتبال» یاد کنیم. تاکتیک یکی از ارکان چهارگانه فوتبال محسوب می‌شود. تاکتیک عبارت است از انجام برنامه‌های دست‌جمعی در سه زمان (حمله یا زمان مالکیت توپ، دفاع یا هنگام مالکیت حریف بر توپ و تغییر وضعیت یا انتقال).
سرعت در فوتبال
رینوس میشل با تغییر در رویکرد پست‌های ثابت در زمین، به فوتبال هویتی جدید داد و با استفاده‌ای جدید از سرعت در فوتبال، باعث شد پست‌ها، حرکت‌های مداوم در زمین به مانند گردش خون در رگ‌ها به جریان بیفتند. نابغه‌ها شیوه‌های جدید را پایه‌ریزی می‌کنند. شیوه او، «توتال فوتبال» نام داشت. در دوره حضور میشل، شیوه «توتال فوتبال» موجب حسادت دنیای فوتبال شد. بازیکنان به تیم او می‌پیوستند تا افتخار تجربه این شیوه را به کارنامه خود اضافه کننند. تکنیک بازیکنان ارج نهاده می‌شد و رو به پیشرفت می‌رفت. رینوس میشل در توصیف شیوه مربیگری خود توضیح می‌داد که فوتبال حرفه‌ای چیزی شبیه جنگ است؛ گوینده این جمله کسی است که «توتال فوتبال» را به بلوغ رساند و برای همیشه در تاریخ فوتبال ماندگار شد.
تیم افسانه‌ای اتریش
جرقه‌های ابتدایی «توتال فوتبال» توسط جک رینالدز زده شد؛ کسی که در ٣ مقطع مربی آژاکس آمستردام بود. سبک این مربی بعدها در دهه ۱۹۵۰ میلادی، توسط گوژتاو سبس، مربی مجارستان توسعه یافت و با آن قهرمان المپیک ۱۹۵۲ شدند و به فینال جام جهانی ۱۹۵۴ نیز رسیدند. اما، اولین تیمی که به‌نوعی «توتال فوتبال» را عملی کرد و در زمین به اجرا گذاشت، تیم افسانه‌ای اتریش به مربیگری هوگو میشل در دهه ۳۰ میلادی بود. جالب است که بدانید در دهه ۴۰، در آرژانتین نیز تیم ریورپلاته سبکی مانند «توتال فوتبال» داشت و با همین سبک جام‌های فراوانی به دست آورد. بعدها افزودن تغییر وضعیت به زمان‌های بازی در فوتبال بر مینای تئوری‌ای که لوئیس فن‌گال در فوتبال ایجاد کرد، صورت گرفت. بر مبنای این تئوری انتقال یا تغییر وضعیت در فوتبال خود به دو قسمت تقسیم می‌شود: تغییر وضعیت از دفاع به حمله و تغییر وضعیت از حمله به دفاع.
کرایوف و ادامه شیوه میشل
حتی گفته می‌شود تیم سانتوس برزیل نیز در دهه ۶۰ میلادی، سبکی شبیه «توتال فوتبال» داشته است. اما اوج گیری این سبک و جهانی شدن آن، مربوط به دوران طلایی فوتبال هلند می‌شود. جایی‌که رینوس میشل که خود زیر نظر جک رینالدز بازی کرده بود، در سال ۱۹۶۵ وقتی مربی آژاکس شد با مهره‌هایی که در اختیار داشت، توانست این سبک را بهبود ببخشد. یوهان کرایوف، به هسته تیم میشل تبدیل شد. با هوش و مهارت انفرادی بالای کرایوف، میشل توانست سبک مورد نظرش را عملی کند. کرایوف نیز بعد از اتمام دوران بازیگری، به مربیگری پرداخت و شیوه میشل را ادامه داد. او وقتی مربی بارسا شد، شروع به ایجاد این ساختار در کاتالونیا کرد. «توتال فوتبال» کرایوف را هم به موفقیت رساند.
تیکی تاکای گواردیولا
در سال ۲۰۰۸ و با ورود پپ گواردیولا به بارسلونا، بار دیگر شاهد ظهور این سبک بودیم. پپ که شاگرد کرایوف بود، با اجرای همان سبک و تکامل آن، توانست بارسلونا را به قله اروپا برساند. او نیز مثل میشل، مهره‌های فراوانی در اختیار داشت. لیونل مسی، تبدیل به هسته تیمش شد، درست مثل نقشی که کرایوف برای میشل ایفا کرد. وجود بازیکنان باهوشی مانند ژاوی، اینیستا، بوسکتس و ... نیز، باعث گردید تا پپ گواردیولا بتواند «توتال فوتبال» را به بهترین شکل ممکن، با نام «تیکی تاکا» اجرا کند. اجرای «توتال فوتبال» که امروزه با نام جدید «تیکی تاکا» خوانده می‌شود به هیچ وجه آسان نیست. علاوه بر مهارت و چیرگی مربی در این سبک، تیم‌هایی می‌توانند آن را اجرا کنند و موفق شوند که مهره‌های مناسبی هم داشته باشند.
فوتبال زیبا و مدرن بارسا
مهره‌هایی این سبک را به خوبی درک کرده‌اند که از مدافعان میانی گرفته تا مهاجمان، همگی قدرت حفظ توپ بالایی داشته باشند و در پاس دادن نیز کم نقص ظاهر شوند. همچنین این سبک، نیروی زیادی از بازیکنان می‌گیرد. برای همین سرمربی باید در حفظ تعادل و نیروی تیم نیز کوشا باشد تا بازیکنان بتوانند در تمام طول بازی، سطح بالایی داشته باشند. پپ، بعدها با همین سبک و سیاق در تیم‌های بایرن مونیخ و اکنون منچسترسیتی به موفقیت‌های فراوانی دست یافته است. اما، رینوس میشل افسانه‌ای، به عنوان پدر «توتال فوتبال» نامیده می‌شود. مربی سخت‌گیری که در دهه ۷۰ فوتبال هلند، آژاکس و بارسلونا را با سبک «توتال فوتبال» منحصر به فردش دگرگون کرد؛ سبکی که امروز هم در فوتبال زیبا و مدرن بارسلونا دیده می‌شود.
جنبش تاکتیک گرایی
اما فوتبال چگونه مدرن شد؟ از آغاز دهه ۹۰ میلادی جنبش «تاکتیک گرایی» و تلاش برای خلق یک «فرم بازی برنده» در فوتبال جهان به راه افتاد. آنچه فوتبال را پیچیده‌تر، قوی‌تر، نزدیک‌تر و البته سخت‌تر کرد و باعث توسعه این مفهوم شد که: «بازی را پلن‌ها می‌برند نه بازیکنان». بدون تردید این موضوع نشان می‌دهد اجرا کردن روش‌ها و سیستم‌های خاص در فوتبال احتیاج به ابزارهای مناسبی نیز دارد. این ابزارها همان بازیکنانی هستند که دست مربی را برای اجرای این روش بازمی‌گذارند و واقعاً جایگزین کردن بازیکنان دیگر به جای ترکیب اصلی دردسرساز خواهد شد.
یک فوتبال مدرن
در نگاه اول فوتبال ورزش ساده‌ای به نظر می‌رسد ۲۲ بازیکن به دنبال یک توپ می‌دوند تا آن را مال خود کنند و از آن وسیله‌ای بسازند برای رسیدن به دروازه حریف. اما، در دل سادگی فوتبال پیچیدگی‌هایی به چشم می‌خورد به اسم تاکتیک که مرز یک فوتبال مدرن و هدف‌مند و یک فوتبال دیمی و بی هدف را تعیین می‌کند. کارشناسان روزنامه بیلد پس از پایان دوران مربیگری پپ گواردیولا در بایرن مونیخ، تحلیل و آنالیزی را طی یک مقاله طولانی مورد بررسی قرار دادند. در این مقاله به ایده‌های پپ در بازی پوزیشنی و همچنین آنالیز بازی‌های بایرن در زمان گواردیولا پرداختند. آنالیز تحلیل‌گران این روزنامه چنین بود؛ شکل بازی بایرن با توجه به جایگیری بازیکنان به صورت خیلی پیچیده در حال تغییر است و این تغییرات دارای ویژگی‌های خاصی از نظر تاکتیکی طبق ایده گواردیولاست.
شهر خودرو با برنامه و تاکتیک
اکنون تحلیل و آنالیز روزنامه بیلد در این نوشته نمی‌گنجد، اما می‌خواهیم ببینیم در حال حاضر در لیگ برتر ما چه تیم‌هایی فوتبال را با برنامه بازی می‌کنند. شهر خودرو، سپاهان، تراکتور و استقلال چهار تیمی هستند که در بازی‌هایشان تاکتیک دیده می‌شود. در نگاه اول نام تیم شهر خودرو نمایان می‌شود. یحیی گل‌محمدی در هر تیمی که مربیگری کرده است، تیم تحت نظرش با برنامه فوتبال بازی کرده و بیشترین پاس‌ها و استفاده از تمامی فضاهای زمین را در دستور کار قرار داده است. استقلال استراماچونی این روزها یک فوتبال ناب و تماشاگرپسند ارائه می‌دهد. تیمی که بر اساس برنامه و تاکتیک برابر حریفان خود قرار می‌گیرد. شاید استراماچونی بازیکنان مورد نظر خود را در اختیار نداشته باشد، اما از داشته‌هایش به خوبی بهره می‌برد.
سیستم ۲-۵-۳ استقلال
در این تیم همه بازیکنان در فاز هجومی حضور دارند و سیستم ۲-۵-۳ بازی استقلال مقابل سایپا یکی از جذاب‌ترین بازی‌های این تیم را تحت رهبری استراماچونی به همراه داشت. این مربی ایتالیایی که پیش از این هم در اینتر با این روش بازی کرده بود، به زکی‌پور و غفوری به‌عنوان بال‌های چپ و راست عقب زمین اجازه می‌دهد با کمترین مسئولیت تدافعی به خط حمله بپیوندند. نفوذ گسترده آنها به زمین حریف می‌تواند فرصت‌های زیادی برای مهاجمان تیم فراهم کند. در این حالت سه مدافع مرکزی تیم بار دفاعی تیم را متحمل می‌شوند و باید حملات حریف را دفع کنند. ضمن آنکه همه آنها در ضربات ایستگاهی به جمع مهاجمین می‌روند. استقلال با همین روش ۴ گل به سایپا زد.
سپاهان و تراکتور
سپاهان و تراکتور هم به دلیل داشتن مهره‌های کارآمد، از آن دسته تیم‌هایی هستند که بابرنامه ظاهر می‌شوند و تاکتیک نقش بزرگی در بازی‌های این دو تیم دارد. سپاهان این فصل امیر قلعه‌نوعی دستش خیلی باز است. او دو تیم کامل دارد و وقتی در یک بازی کارش گره خورد، می‌تواند در نیمکت به دنبال تغییر تاکتیک باشد و نتیجه را به سود خود عوض کند. تراکتور دنیزلی هم بابرنامه است و چشم‌نواز بازی می‌کند. سپاهان و تراکتور در این فصل با قدرت در میادین حاضر می‌شوند و این دو تیم در هفت هفته اول لیگ نوزدهم بدون گل خورده پیش می‌روند که در تاریخ بازی‌های لیگ برتر ما بی سابقه بوده است.
اما برسیم به پرسپولیس که با داشتن کلی مهره بدون تاکتیک و برنامه بازی می‌کند! گابریل کالدرون وقتی سرمربی این تیم شد وعده فوتبال تهاجمی داد، اما آنچه تا به امروز از این تیم دیده‌ایم بازی‌های بی هدف است!
شاید کالدرون بتواند با توجه به مهره‌هایی که دارد با تغییر سیستم این مساله را جبران کند و تیم پرسپولیس هم هدف‌مند و با تاکتیک بازی کند! تیم ملی هم با برنامه ظاهر می‌شود. جدا از بازی با بحرین که بی‌ثباتی در بازی تیم ملی دیده شد، مارک ویلموتس به کمی زمان نیاز دارد تا تاکتیک مورد نظر خود را در تیم ملی جا بیندازد و ما بتوانیم از بازی‌های تیم ملی لذت ببریم. او به دنبال بازیکنان مورد نیاز خود هست و قطعاً تیم ملی مقابل عراق یکی از بهترین نمایش‌های خود را به اجرا خواهد گذاشت.
گزارش و تحلیل از مجید روان‌ستان