دانش‌آموزان دهه‌های ۵۰، ۶۰ و ۷۰، خاطرات شیرینی از فعالیت‌های فرهنگی و هنری در مدرسه دارند که حول محور امور پرورشی و مربی پرورشی شکل می‌گرفت؛ سرودخوانی، تواشیح، تئاتر و دیگر فعالیت‌هایی که گاهی از حد یک فعالیت گذرای دانش‌آموزشی فراتر می‌رفت و آینده حرفه‌ای و شغلی افراد را رقم می‌زد. اما حالا و در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد به جز برخی مدارس خاص، عمده مدارس سرگرم آموزش صرف فارسی، ریاضی، علوم و فیزیک و شیمی به دانش‌آموزان هستند و خبر چندانی از فعالیت‌های فوق برنامه هنری و فرهنگی نیست.
هرچند مشاهدات شخصی هریک از ما در تجربه مدرسه رفتن کودکان و نوجوانان اطرافمان همین نگاه را تأیید می‌کند اما وحیدرضا قناعتیان نظری متفاوت در این باره دارد.
قناعتیان فعالیت‌های زیادی در حوزه تئاتر کودک و نوجوان و تئاتر دانش‌آموزی داشته و اکنون مسئولیتی در همین خصوص در وزارت آموزش و پرورش دارد. از او پرسیدیم که چقدر موافق این نگاه است که «تئاتر دانش‌آموزی افول کرده؟». بخش نخست این گفت‌وگو را می‌خوانید.
آن طوری که یادمان می‌آید، در گذشته تئاتر دانش‌آموزی فعال و درخشان بود، اما امروز آن شور و شوق دیده نمی‌شود. به نظر شما چرا این اتفاق افتاده؟
تئاتر دانش‌آموزی به اندازه مدرسه، آموزش و کلاس‌های درس قدمت دارد. اگر بخواهیم به دلایل و شواهد رجوع کنیم، تئاتر مدرسه‌ای در سال ۱۲۹۸ توسط جبار باغچه‌بان در مدرسه احمدیه شهر مرند آغاز شد. خود مرحوم جبار باغچه‌بان نمایشنامه‌هایی را تألیف و با دانش‌آموزان، آنها را اجرا می‌کرده و برخی از آن نمایشنامه‌ها را در سال‌های بعد به چاپ رسانده است. حتی اگر قبل از او، کلاس‌های درسی تشکیل می‌شده و معلمی دلسوز سر کلاس‌های درس حاضر می‌شده است، حتماً از قابلیت‌های نمایش در امر تدریس یا یادگیری بهتر دانش‌آموزان استفاده می‌کرده است. امسال به آغاز دومین قرن تئاتر دانش‌آموزی پا گذاشتیم. یعنی تئاتر مدرسه‌ای در ایران ۱۰۰ سال قدمت دارد. حال در این ۱۰۰ سال یک زمان‌هایی در شرایط خیلی خوبی بوده و احتمالاً یک دوره‌هایی هم افت داشته است. به هر حال، فراز و فرودهای بسیاری داشته، اما همواره در جریان بوده است. همان‌طور که در سؤال عنوان کردید، در گذشته تئاتر مدارس درخشان بوده که البته احساس می‌کنم در حال حاضر هم همین‌طور است. یعنی تئاتر دانش‌آموزی فعال است و نفس می‌کشد و برای کسانی که این جریان را جدی می‌گیرند، درخشان هم هست و نتیجه‌اش را در آینده خواهند دید.
پس شما معتقدید اهمیت و رونق تئاتر دانش‌آموزی کم نشده، حتماً شواهد و دلایلی هم برای این گفته خود دارید.
در کتاب فرهنگ و هنر دوره اول متوسطه، درسی به‌عنوان فرهنگ و هنر وجود دارد. یا در کتاب‌های سال‌های هفتم و نهم، فصلی وجود دارد تحت عنوان هنرهای نمایشی که دانش‌آموزان با مقوله نوشتن نمایشنامه و کارگردانی آشنا می‌شوند و در این زمینه سعی می‌کنند تجربیاتی کسب کنند. این جریان تئاتر در کلاس‌های درس است. ممکن است یک دسته از معلم‌ها تصمیم بگیرند با توجه به تجربیاتی که دارند، در تدریس برخی درس‌هایشان که غیرهنری است، از قالب نمایش استفاده کنند.
جریانی هم در کنار این موارد تحت عنوان فعالیت‌های پرورشی در مدارس وجود دارد که در هر مدرسه‌ای اگر شرایط مهیا باشد، معاون یا مربی پرورشی هست و سعی می‌کند فعالیت‌های فرهنگی و هنری دانش‌آموزان را هدایت کند. در حال حاضر دانش‌آموزان می‌توانند در زمینه هنرهای نمایشی و در گرایش‌های مختلف هنرهای آوایی، دستی و تجسمی، شعر، داستان و حتی فضای مجازی، بازی و وب و سرگرمی هم در فعالیت‌های فرهنگی و هنری حضور پیدا کنند. در برخی مدارس، مدیران مدرسه، مربیان و معاونان پرورشی این اطلاع‌رسانی را به دانش‌آموزان بهتر انجام می‌دهند و دانش‌آموزان بیشتری در این فعالیت و رویداد شرکت می‌کنند و در برخی مدارس هم کمتر.
هفته نمایش هم داریم
«با توجه به فعالیت‌هایی که در زمینه تئاتر دانش‌آموزی دارم، از نزدیک شاهد هستم که چند سالی است وزارت آموزش و پرورش دستورالعملی را با عنوان هفته سرود و نمایش به مدارس سراسر کشور به‌خصوص برای مدارسی که احتمالاً نیروی متخصص تئاتر در آن مدارس نیست، ابلاغ کرده و مدارس را ملزم کرده در این هفته فعالیت‌های نمایشی پررنگ‌تری داشته باشند. هفته سرود و نمایش بهانه‌ای است که دانش‌آموزان در آن هفته بدانند تئاتر از سوی متولیان وزارت آموزش و پرورش جدی گرفته می‌شود و مدیران مدرسه بدانند که این فعالیت مهم است و وزارتخانه به آن بها داده که چنین دستورالعملی را صادر کرده است. برنامه‌ریزی‌هایی هم انجام شده است. مثلاً در یکی از روزهای هفته، مدیران مدرسه، معلم یا معلمانی که نسبت به مقوله تئاتر شناخت دارند یا پیشکسوت تئاتری را دعوت کنند که در مراسم صبحگاه دقایقی را برای بچه‌ها، راجع به تئاتر دانش‌آموزی صحبت کند یا اینکه از معلمان خواسته شده که دانش‌آموزان را در آن روز به کتابخانه مدرسه ببرند و در لابه‌لای کتاب‌ها، نمایشنامه‌هایی را که وجود دارد، پیدا و مرور کنند و دانش‌آموزان با اسم نویسنده‌ها آشنا شوند. در آن هفته مورد نظر، از مدیران مدارس خواسته شده که از گروه‌هایی که مجوز دارند دعوت کنند و در مدرسه اجرای نمایش داشته باشند، یا اگر در شهر یا منطقه‌شان نمایشی در حال اجراست که مجوز دارد، دانش‌آموزان را برای دیدن نمایش ببرند. بیش از ۲۰ مورد است که به‌سادگی می‌شود جریان تئاتر را در مدرسه زنده‌تر و پویاتر نگه داشت. بنابراین در این سال‌ها هم تئاتر دانش‌آموزی فعال است.»
با توجه به فعالیت‌های اخیر، تئاتر مدرسه‌ای رشد داشته یا نزول کرده؟ آیا آمار و ارقامی در این زمینه وجود دارد؟
اینکه تئاتر مدرسه‌ای رشد یا نزول داشته و این ادعا که قبلاً خیلی بهتر بوده، اما الان نزول داشته، درست نیست. به اعتقاد من این جریانی است که به‌صورت متناوب و بسته به افراد و سیاست‌گذاری‌هایی که می‌کنند، بروز و ظهور دارد. شاید درستش این است که با آمدن و رفتن افراد، این فعالیت‌ها دستخوش تغییر نشود، اما به ناچار این اتفاق در حال رخ دادن است.
آیا می‌توان گفت جشنواره تئاتر دانش‌آموزی پشتوانه تئاتر حرفه‌ای بوده است؟
بله حتماً همین‌طور است. چه در گذشته و چه در زمان حال، تئاتر دانش‌آموزی مسیر را برای کسانی که به این فعالیت علاقه‌مند هستند، هموار می‌کند. تئاتر دانش‌آموزی وظیفه هنرمندپروری برعهده ندارد، بلکه وظیفه دارد به بچه‌ها فضایی بدهد که در این جریان شرکت کنند و استعدادهای خود را بشناسند و به خوانواده‌هایشان بگویند که فرزندان شما به این زمینه علاقه‌مند هستند و استعداد هم دارند. اگر به گذشته رجوع کنیم، مثلاً در بیست و سومین دوره جشنواره که در سمنان برگزار شد، اساتیدی مانند محمود عزیزی، بهروز غریب‌پور و دکتر فرهاد ناظرزاده‌کرمانی به‌عنوان داور در جشنواره تئاتر دانش‌آموزی حضور دارند. در همان دوره هم امیر کربلایی‌زاده به‌عنوان نویسنده و کارگردان یکی از این گروه‌های نمایشی در جشنواره حضور داشته است. یعنی اگر بگردیم رد پای همه تئاتری‌ها را آنجا پیدا می‌کنیم.
می‌توانید چند بازیگر حرفه‌ای که از مدارس فعالیت‌هایش را آغاز کرده، نام ببرید.
وقتی با هنرپیشه‌ها و کارگردان‌های مختلف وارد گفت‌وگو شوید، اکثریت آنها می‌گویند که جرقه پرداختن به فعالیت تئاتر برایشان در مدرسه زده شده است. البته درباره نسل امروز می‌توانم بگویم که آموزشگاه‌های آزاد هم مؤثر هستند. اما مطمئناً در گذشته اگر کسی به فعالیت‌های نمایشی علاقه‌مند بوده، کارش را در مدرسه آغاز کرده است. قطعاً اگر از اصغر همت سؤال کنید ایشان خاطراتی از دوران تئاتر دانش‌آموزی خواهند گفت. اگر از استاد علی نصیریان سؤال کنید، خاطراتی از زمانی که در مدرسه فعالیت‌های تئاتری داشته، می‌گوید. در نسل جدید اگر شما با سجاد افشاریان صحبت کنید، یقیناً راجع به تجربیات تئاتری‌اش در مدرسه می‌گوید. با هر کدام از فعالان تئاتری صحبت کنید، از این خاطرات دارند.
حرفه‌ای‌ها گوشه کار را بگیرند
«به‌عنوان کسی که سال‌ها در عرصه دانش‌آموزی فعالیت داشته، مطمئن هستم که در آموزش و پرورش، درهای تئاتر دانش‌آموزی به روی همه حرفه‌ای‌های تئاتر باز است و می‌توانند گوشه‌ای از کار را بگیرند. چرا که اگر آنها در جشنواره حضور داشته باشد، دانش‌آموزان علاقه‌مند، متوجه می‌شوند اگر به جد این فعالیت را ادامه دهند، در آینده یکی از این بزرگان خواهند بود. هر چند که ما در تئاتر دانش‌آموزی با رویکرد تربیتی که آموزش و پرورش دنبال می‌کند، خیلی به دنبال این نیستیم که علاقه‌مندان به تئاتر به‌عنوان حرفه‌ای‌های تئاتر تبدیل شوند. اما بیشتر، پرداختن به یک فعالیت گروهی و جمعی و مشارکت در ساختن یک فعالیت هنری و رشدی که برای بچه‌ها در این مسیر اتفاق می‌افتد و تربیتی که برایشان اتفاق می‌افتد، بسیار مهم‌تر و پررنگ‌تر است.»...
ادامه دارد.
گفت‌وگو از هنگامه ملکی